بررسی بازتاب جلوه¬های فرهنگ عامه (فولکلور) در داستان¬های جلال آل احمد

1. 5.  زبان عامیانه

با نگاهی به فرهنگ‌های مختلفی که در زمینة زبان عامیانه نوشته شده‌، به این نتیجه می‌رسیم که تعریف دقیقی از زبان عامیانه که بر پایة آن بتوان مصداق‌های آن را در متنی بازشناخت، ارائه نشده است. در مقدّمة «فرهنگ معاصر» آمده است: «هنوز مرزهای دقیق لغات عامیانه و رسمی در ادبیات ما همچون زبان انگلیسی و فرانسه روشن نیست و ما نیز نتوانستیم به نتیجة قطعی در تعیین چهارچوب درست لفظ عامیانه برسیم.» (ثروت و انزابی نژاد، 1377: 6)

ابوالحسن نجفی نیز در مقدّمة «فرهنگ فارسی عامیانه» با قائل شدن به سه سطح زبانی ادبی، رسمی و عامیانه تلاش کرده است تا مرز زبان عامیانه را نسبت به دو زبان دیگر مشخّص کند. در جدولی که وی در  این مورد ترتیب داده است، زبان عامیانه همراه با زبان روزمره (محاوره) در زیرگروه زبان گفتار قرار گرفته است. وی برای زبان عامیانه نیز دو زیرگروه قائل شده است: زبان عامیانه در معنای متداول آن و زبان جاهلی. (نجفی، 1378: 6) با این همه نجفی گفته است: «مرز میان زبان عامیانه و زبان روزمره و معیار را نمی‌توان به دقت مشخص کرد. تعیین مرز آنها اگر محال نباشد، بسیار دشوار است و به هر حال امری نظری و ذهنی است و در عین حال مرز ناثابتی است که پیوسته در معرض تغییر و تحول و جابه‌جایی است.» (همان: 7)

به دلیل فقدان مرز معین میان زبان عامیانه و زبان رسمی و زبان ادبی، عده‌ای از منتقدان نیز  برخی از مدخل‌های فرهنگ نجفی را مصداق عامیانه ندانسته‌اند. از جملة آنها بهاءالدین خرمشاهی است که به نظر او ترکیبات و اصطلاحاتی چون «امروز و فردا کردن»، «امروزه پسند»، «به امید خدا»، «انگار نه انگار»، «اهل و عیال»، «به باد رفتن»، «بار و بنه» و «بخت برگشته» اگر هم محاوره­ای باشند، عامیانه نیستند. (خرمشاهی، 1379: 367-368)

به نظر علی محمّد حق‌شناس هم در فرهنگ ابوالحسن نجفی «کلمات و ترکیبات از نوع «آشنایی»، «آشوب» یا «آقازادة فلان» و «آفتاب کسی بر لب بام رسیدن» به وفور به چشم می‌خورد که همگی به مرتبة زبان گفتار معیار با صبغة ادبی تعلق دارند و هم کلمات و ترکیباتی از قبیل «آل و ابزار»، «بد دک و پوز» و ... غالباً به مرتبة زبان عامیانه با رنگ و مایة جاهلی متعلّق‌اند.» (حق شناس، 1379: 61)

از ‌این اظهارنظرها دست کم چنین برمی­آید که مفهوم اصطلاح عامیانه تا چه اندازه سیّال و لغزان است. ‌این مفهوم چندان مبهم و متغیّر است که مصادیقی از آن، در حوزة واژگانی یک فرد آشکارا عامیانه و در حوزة واژگانی فرد دیگر از عناصر زبان معیار و حتی ادبی شمرده می­شود.

5-1     . عناصر زبان عامیانه

همان‌گونه که صاحب­نظران در مورد تعریف زبان عامیانه و تعیین مرزهای آن نسبت به زبان ادبی و رسمی اختلاف نظر دارند، در زمینة عناصر آن نیز دچار اختلاف هستند. غلامعلی حداد عادل در مقاله‌ای تلاش کرده است ترکیبات روزمره و ساخت آنها را شناسایی کند. وی الگوهای صرفی زیر را در ترکیبات عامیانه تشخیص داده است:

- استفاده از معنای یای آخر کلمه (گلدانی، جاکفشی)؛‌های غیرملفوظ آخر کلمه (لبه، تیغه)؛ پسوند «_َک» (موشک، چشمک، خرک).

- استفاده از ترکیبات اضافی و وصفی با نشانة اضافه و بدون آن (با نشانة اضافه: چرخ خیاطی، آرد برنج؛ بدون نشانة اضافه: چرخ دنده، ترمز دستی).

- آوردن چند کلمه به دنبال هم بدون ادات ربط یا با ادات ربط (بدون ادات ربط: شتر گاو پلنگ، چلوکباب؛ با ادات ربط: من در آوردی،  تو دل برو).

- ترکیباتی که معنای آنها از معانی اجزای آنها به دست نمی‌آید (سینه پهلو، پیچ گوشتی).

- ترکیبات شاعرانه (آفتاب مهتاب، زشت و زیبا).

- ساخت اسم ابزار از اسم و بن مضارع فعل (در بازکن، سرعت‌گیر، درپوش).

- کلماتی که از افزودن صفت فرنگی به مشابه بومی آن ساخته می‌شوند (توت فرنگی، نخود فرنگی، گوجه فرنگی). (حداد عادل، 1382: 4-7)

به نظر نگارندة ‌این مقاله، الگوهایی که در ‌این قسمت به نقل از حداد عادل آورده­ایم، هیچ کدام اختصاص به زبان عامیانه ندارد و چه بسا که ‌این ساخت­ها در زبان رسمی ‌جای می­گیرد. بار دیگر ‌این نکته مشخص می­شود که اصطلاح عامیانه و عناصر آن چقدر میان صاحب­نظران متفاوت و متغیر است. 

علی محمد حق‌شناس نیز در مقاله‌ای تلاش کرده است تا گونه‌هایی خاص از عناصر زبان عامیانه را مشخص و طبقه‌بندی کند. وی در ساخت آوایی کلمات و ترکیبات عامیانه، سه فرآیند قلب (قلف به جای قفل)، ابدال (نشت به جای نشد) و همگونی (مشد به جای مشهد) را تشخیص داده است. هم‌چنین در ساخت صرفی کلمات و ترکیبات عامیانه، فرآیندهای دوگانه سازی (بد دک و پوز) و ترکیب کلمه با مهمل آن (رخت و پخت) را بیان کرده است. به نظر حق‌شناس یکی دیگر از ویژگی‌های زبان عامیانه بهره‌گیری از ترکیب‌های لغوی در واژه‌سازی است (تازه به دوران رسیده، صد تا یک ‌غاز). وی هم‌چنین صورت‌بندی معنی در قالب ساخت استعاری را یکی دیگر از ویژگی‌های زبان عامیانه دانسته است؛ مانند صورت‌بندی معنای «نو دولت» در قالب ساخت استعاری «تازه به دوران رسیده» یا صورت‌بندی معنای «کم عقل بودن» در قالب ساخت استعاری «عقل کسی پاره سنگ برداشتن». (حق شناس، 1379: 62)

5-2     . بررسی عناصر زبان عامیانه در داستان‌های جلال‌آل‌احمد

با توجه به مسائل مطرح شده در زمینة زبان عامیانه و عناصر آن مشخص می‌گردد که تا چه میزان تعیین مصداق‌های دقیق مفهوم «عامیانه» مشکل و دشوار است. به همین دلیل در نوشتار حاضر تنها مواردی به عنوان عنصر عامیانه پذیرفته شده است که در فرهنگ عامیانة معتبری که مقبول‌تر از دیگر فرهنگ‌هاست؛ یعنی در «فرهنگ فارسی عامیانه» تألیف ابوالحسن نجفی آمده باشد. بدین ترتیب عناصر یافته شده در داستان‌های آل احمد را ذیل عناوینی چون کلمه، ترکیبات و عبارات (اتباع، واژگان همگون، کنایه و...)، تعارفات، دعا، فحش، قسم و نفرین آورده‌ایم. در داستان‌های آل احمد به شکسته‌نویسی نیز عنوانی جداگانه اختصاص یافته و شیوه‌های شکسته‌نویسی در داستان‌های او توضیح داده شده است. لازم به ذکر است که به علّت بسامد بالای این عناصر در داستان‌های وی، به ناچار بخشی از آن را به عنوان مثال ذکر می‌کنیم.

5-2-1. واژه

-       صفت

از منپپه­­ترو بدبخت­تر نیست. (زن زیادی، «زن زیادی»: 183)

این نره­خر حالا دیگه باید برای خودش نان آور شده باشد. (مدیر مدرسه: 78)

-       صوت

اررر... صدا می­داد. (سه تار، «دهنکجی»: 99)

پقی می­زد به خنده. (سه تار، «گناه»: 68)

-       عدد

اولین بار بود که در همچه جلسة پنج ششنفری شرکت می­کرد. (از رنجی که می­بریم، «درة خزان زده»: 30)

بیا دو سهتا بزن شاید بختت وازشه؟ (زن زیادی، «سمنو پزان»: 32)

5-2-2. ترکیب

-       پیشوند + اسم

آدم­های بی­دستو پایی مثل معلم­ها در آن نفس می­کشند. (مدیر مدرسه: 81)

بی‌اهن و تلپ نمی­شود رفت. (نون والقلم: 20)

-       ترکیب (اسم + ی)

کاسه بشقابی.... فریاد می­زد. (سه تار، «لاک صورتی»: 31)

یک تخم کدوییداد می­زد. (سه تار، «سه تار»: 15)

-       آوا (اسم + اسم)

الو الو ‌این چی بود. (از رنجی که می­بریم، «درة خزان زده»:50)

بعد ترق تورق پاشنة آنکه روی کف دالان می­خورد... (سه تار، «گناه»: 69)

-       اتباع

از پسرکم کاغذ ماغذی ندارین. (دید و بازدید، «دید و بازدید»: 11)

این دکتر مکترها رو ول کن. (زن زیادی، «سمنو پزان»: 35)

واژگان همگون (در واژگان همگون، هر دو کلمة پیاپی دارای معنی هستند.) (سرگذشت کندوها: 7)

آدم بی­دست و پایی نیست که نتواند زندگیش را ضبط و ربط کند. (همان: 12)

با چک و چانة بسته از پشت در، مدت­ها به ‌این منظره می­نگریست. (از رنجی که می­بریم، «محیط تنگ»: 71)

-       موصوف و صفت

از بس حرف­های قلمبه زد... (سرگذشت کندوها: 49)

این جادوگرهای قرتی از فرنگ برگشته. (سنگی بر گوری: 39)

-       مضاف و مضاف­الیه

بغض بیخ خرت را گرفته. (همان: 6)

پیه سوزش تا بوق سگ روشن بود. (نون والقلم: 15)

5-2-3. فعل مرکب

-       آجر کردن

می­خواست نان امثال خودش را ندانسته آجر کند. (مدیر مدرسه: 55)

-       از و چز کردن

هرچی اِزّ و چز می­کنه.... مگه می­تونه؟ (سه تار، «لاک صورتی»: 32)

5-2-4. کنایه

- آخه تخم مام تو ‌این کوچه پس کوچه­ها پس افتاده. کنایه از‌این که همین­جا متولد شده­ایم. (سه تار، «لاک صورتی»: 34)

- آدم از زیر کار دررویی هستم. کنایه از تنبلی                                                                                       (نون والقلم: 126)

5-2-5. گروه فعلی مبتنی بر تشبیه

-       مثل انار ترکیدن

یک مرتبه مثل انار ترکید و... فریاد کرد. (دید و بازدید، «گلدان چینی»:60)

-       مثل بخت النصر‌ایستادن

مثل بُخت النصر پشت پنجره ‌ایستادم. (مدیر مدرسه: 119)

5-2-6. تعارف، دعا، فحش، قسم و نفرین

5-2-6-1. تعارف

-     اختیار دارید. (همان: 82)

-     قابل شما را ندارد. (یک چاه و دو چاله: 11)

5-2-6-2. دعا

-     اجرتون با حضرت زهرا. (زن زیادی، «سمنوپزان»: 30)

-     بلا به دور. (نون والقلم: 44)

5-2-6-3. فحش

-     به گور پدر هرچه وارث و موروث است. (همان: 17)

-     پدرسگا. (سه تار، «آرزوی قدرت»: 118)

5-2-6-4. قسم

-     به آن قفلی که خواهم بوسید. (دید و بازدید، «زیارت»: 38)

-     به ارواح پدرم. (نون والقلم: 39)

5-2-6-5. نفرین

-     الهی سر تختة مرده­شور خانه بیفتد. (زن زیادی، «زن زیادی»: 177)

-     به کمرت بزنه اون نمازی که می­خونی.  (سه تار، «لاک صورتی»: 39)

5-3 . شکسته نویسی

منظور از شکسته‌نویسی، تحریف واژه‌ها اعم از عامیانه یا غیر عامیانه به تقلید از طرز تلفّظ عوام در زبان روزمره است. شکسته‌نویسی جلوه‌های گوناگونی دارد؛ از جمله: کاهش تعداد هجاها، تغییر الگوهای هجایی و کوتاه شدن آن، تغییر تقطیع هجایی، تغییر نوع مصوّت و حذف صامت. شکسته‌نویسی در داستان‌های آل احمد از طریق حذف، ابدال و افزایش و‌اج‌ها و به ندرت از طریق کاربرد گویش‌ها و زبان‌های مناطق دیگر ایران صورت گرفته است.

5-3-1. زبان و گویش‌های محلی

-  با لهجة رشتی گفت: نه آقا، چه­طور مهم نیست آقا. (زن زیادی، «دفترچة بیمه»: 85)

-      به لری گفت: هی پیاروئی ‌ایسه پسیمون میسی. (نفرین زمین، «حمل»: 230-231)

5-3-2. زبان کودکان

- وقتی زمینش گذاشتم گفت: مادل، دسس اوخ سده بودس، مادل تجا میلیم؟ (سه تار، «سه تار»: 14)

5-3-3. حذف واج

-     این پسر آقاس. (پنج داستان، «گلدسته­ها و فلک»: 8)

- امثال شما بایس حق‌شناسی خودتون را نشان بدید. (از رنجی که می­بریم، «درة خزان‌زده»: 7)

5-3-4. ابدال

-     از آثار دورة اوناست. (مدیر مدرسه: 27)

-     اگر چونه بزنم یک قرونشم کم می­کنه... (سه تار، «لاک صورتی»: 29)

5-3-5. افزایش

-     اگر‌ این دفعه هم بلا سر همه اومده باشه.... (سرگذشت کندوها: 25)

-  اگر می­تونستند به دکون من چپ نیگاه کنن.... (از رنجی که می­بریم، «آبروی از دست رفته»: 97)

نتیجه­گیری

1. داستان­های مجموعة «نفرین زمین» و داستان­های «زیارت»، «تابوت»، «نون والقلم»، «سمنوپزان»، «ای لامس سبا»، «مدیر مدرسه»، «سنگی بر گوری» و «الگمارک و المکوس» دارای بیشترین بسامد کاربرد عناصر فرهنگ عامیانه (فولکلور) هستند.

2. توجه به فضای داستان و بکارگیری زبان خاص هر شخصیت، یکی از مواردی است که هنرمندی آل احمد را جلوه­گر می­سازد. زبان آل احمد در داستان­هایش متفاوت و وابسته به نوع و فضای داستان است. در داستان­هایی که شخصیت‌های آن مردم عادی و متوسط جامعه هستند، زبان شخصیت‌ها زبانی است که از عناصر فولکلوریک و زبان تودة مردم بهره می­گیرد و در جایی که شخصیت‌های داستان افرادی غیرعامی ‌و تحصیل­کرده هستند، زبان آل احمد به سمت زبان رسمی ‌پیش می‌رود.

3. آل احمد در داستان‌های تمثیلی و واقع‌گرایانة خود به طرح مشکلات و مسائل سیاسی و اجتماعی ایران و مردم آن پرداخت. توجه به این نوع مسائل موجب شد تا بیشتر شخصیت‌های داستان‌های او  را مردم عادی تشکیل بدهد؛ اما در واقع این شخصیت‌ها، افکار و عقاید خود نویسنده‌اند که شکلی انسانی پیدا کرده­اند و در قالب یک شخصیت یا نامی مشخص، حرف­هایی را که نویسنده در ذهن دارد، بیان می­کنند.

4. اغلب داستان‌های آل احمد در ذهن نویسنده یا راوی می­گذرد و بیشتر در خفایای ذهن شخصیت‌ها یا راوی سیر می­کند تا دنیای بیرون؛ بنابراین عناصر فرهنگ عامه با توجه به بیان خواسته­ها و مشکلات مردم و جامعه، ‌فقط در گفته­ها و زبان شخصیت‌ها خود را نشان می­دهد. با توجه به اینکه این افکار در واقع خواسته­ها، اندیشه­ها و عقاید خود نویسنده است، آل احمد در این بین، این فرصت را پیدا می­کند که حرف­های ناگفتة خود را از زبان شخصیت‌ها بیان کند و نظرات شخصی خود را آشکار سازد.

5. از عواملی که موجب شده آل احمد از زبان عامیانه نسبت به دیگر عناصر فرهنگ عامه بیشتر استفاده کند، شیوة نگارش و سبک نویسندگی اوست. وی سعی دارد با نثری تند و بریده بریده، داستان را پیش ببرد و زیاد سرگرم جنبه­های عملی فرهنگ عامه نشود. گفتنی است آل احمد از شکسته‌نویسی به عنوان یک عامل مهم برای تزریق لحن عامیانه به داستان‌های خود استفاده کرده و از عناصر مهم شکسته‌نویسی در داستان‌های او، ابدال و حذف است.

6. در کل باید گفت تأثیرپذیری داستان‌های آل احمد از فرهنگ عامه به دو عامل: الف) شهر و زادگاه نویسنده؛ ب) موضوع و محیط شکل­گیری داستان بستگی دارد.