بررسی و تحلیل دو داستان تمثیلی از مولوی و داستایوفسکی با توجه به مساله وجوه تراژیک زندگی

مقایسه و تحلیل تطبیقی دو داستان

نکته‌ای که توجه به آن قبل از تحلیل دو داستان ضروری است توجه به بررسی و تحلیل فراتاریخی داستان‌هاست که زرین‌کوب در تحلیل داستان‌های مثنوی به آن اشاره کرده است و آن‌این است که انسان عصر جدید در شرایطی قرار گرفته است که ‌این امکان را یافته تفسیرهای تازه­ای از داستان‌ها عرضه کند که چه بسا آن تفسیرها یک لحظه هم به خاطر گوینده آن متن نرسیده باشد. (زرین‌کوب، 1382: 52)

با این نگاه، مجموعة دویست و شصت داستان مثنوی را با توجه به نقد حال ما بودن (ما در معنای انسان در هر عصر و مکانی) می‌توان به چند دسته طبقه­بندی کرد. پاره‌ای از داستان‌های مثنوی، قابلیت تفسیر و تحلیل برای زمان خاصی را دارا هستند و لذا کمتر می‌توان تفسیری فرازمانی و مکانی از آنها ارائه کرد. در مقابل، داستان‌هایی در مثنوی وجود دارد که قابلیت فرا تاریخی (فرا زمانی و مکانی) داشته و برای همه انسان­ها در هر عصر و مکان پیامی‌ دارد و بلکه با افکار و احوال انسان ادوارِ بعد انطباق بیشتری دارد.

داستان استرِ جالینوس و کروکودیلِ ‌ایوان از دو متفکر شرق و غرب با وجود اختلاف‌هایی در زمینه و بافت گفتمانی- فلسفی، به اضطراب و نگرانی‌های انسان در تمام ابعاد، یعنی اضطراب حاصل مرگ و سرنوشت؛ گناه و محکومیت و پوچی و بی معنایی توجه دارد. بر ‌این اساس یکی از دغدغه‌های اساسی انسان در طول تاریخ، پدیده­ای مجهول و بحث برانگیز به نام «مرگ» است که در مواردی خاص مبهم و موهوم به نظر می‌رسد.

دربارة این پدیده با توجه به جهان­بینی‌های متفاوت و با توجه به مؤلفه‌های چون معرفت­شناسی، هستی­شناسی، انسان­شناسی، خداشناسی و وظیفه­شناسی؛ دیدگاه‌ها، توصیفات و تصاویری مختلف عرضه شده است. آنچه در ‌این توصیفات بیشتر به چشم می‌خورد تصور و ترسیم‌های مشابه با وجود جهان­بینی‌ها و گفتمان‌های متفاوت است. در ‌این دو داستان، مولوی با توجه به جهان­بینی شرق و داستایوفسکی با توجه به جهان­نگری غرب از مرگ، توصیف و تصویری عرضه کرده­اند که با وجود اختلافاتی چند مشابهت‌های فراوانی دارد. داستان دو مردی که در شکم کروکودیل و استر رفته و به دلایل و عواملی چند نمی‌خواهند از آن بیرون ‌آیند که در حوزه و ساحت زمان، مکان، نوع تعلق، شخصیت، انتخاب یک حیوان در داستان به گونه­ای است که بررسی تطبیقی آنها را می‌طلبد.

مهم‌ترین مشخصة مشترک دو داستان، علاوه بر شخصیت‌های مشابه، مربوط به نوع جهان­نگری دو شخصیت است که شناخت ناقص و نادرستی از جهان دارند. اگرچه یکی در گفتمان مذمت دنیا مطرح شده است و دیگری در مذمت مرگ­اندیشی. هر دو شخصیت داستانی مولوی و داستایوفسکی سعی می‌کنند از طریق حواس خمسه ظاهری (بویایی، چشایی، بینایی، شنوایی و لامسه) جهان را بشناسند و تفسیر کنند و به همین جهت فهم آنان از خود، جهان و هستی؛ ناقص و ابتر است. بر همین اساس مولوی تأکید می‌‌کند نوع شناخت جالینوس از جهان اطراف در شکم استر از طریق چشم سر است:

«راضیم کز من بـماند نیم جان

کــهزکون استری بینم جهان»

(مولوی،3: 3961-3962)

در داستان دوم نیز، نوع شناخت ‌ایوان از جهان اطراف در شکم کروکودیل از طریق قوه لامسه (لمس کردن) است: «دور تا دورم ظلمات است ولی می‌توانم لمس کنم؛ یعنی می‌توانم با دست‌هایم ببینم ‌این دور و برم چه خبراست.» (168) که مشابه همان شناخت ناقصی است که در دستگاه فکری مولوی در قالب داستانِ پیل در شهر کوران (پیل در خانه تاریک) تصویر شده است. در داستان اول قرینه‌های بیّن و صارفه‌ای وجود دارد که نشان می‌دهد مقصود از شکم استر، همین دنیا و ماده است که مانع شناخت درست انسان می‌شود؛ چراکه خود مولوی مطابق همان سنت قصه­گویی خود به دنبال آوردن تمثیل و سمبل‌ها، خود به تأویل و تفسیر آنها پرداخته است. در حالی که در داستان دوم قرینه‌های موجود مبنی بر تأویل کروکودیل به دنیا و ماده از نوع معنوی است. لذا ضمن پذیرش تأویل‌های متعدد درباره کروکودیل (سرمایه‌داری و تمدن غرب)⁽³⁹⁾ می‌توان آن را به مانند استر در داستان نخست، سمبل دنیای ماده و طبیعت مادی نیز دانست. راوی از یک سو به خالی بودن شکم کروکودیل (دنیا) اشاره می‌کند⁽⁴⁰⁾ و از سویی دیگر مهم­ترین ویژگی آن را عمر طولانی (193)، بلعیدن انسان‌ها⁽⁴¹⁾ (190) و ظلمانی بودن آن می‌داند:

«باید بدانی که من خوراکم‌ایده‌های بزرگی است که‌ این ظلمتی را که تویش هستم روشن می‌کند.» (193)

 با توجه به دو داستان یاد شده، عالمان اسیر حس و ماده یا «جالینوس‌های نامحرم»⁽⁴²⁾ هستند یا «جنین غافل»⁽⁴³⁾ و یا نظریه­پردازان و ‌ایدئولوگ­های صِرف.⁽⁴⁴⁾ بر همین اساس هر دو ‌این شخصیت‌ها در نوع نگاه به خود و جهان پیرامون خود به دلیل عدم شناخت و ادراک درست از پدیده‌ها (یکی از طریق لمس کردن در داستان دوم و دیگری با باور به ندیدن دلیل نبودن است در داستان اول)، دچار اضطراب­اند؛ اضطرابی که به قول پل تیلیش در سه ساحت اضطراب مرگ و سرنوشت، اضطراب گناه و محکومیت و اضطراب پوچی و بی معنایی بر روح، روان و زبان آنها سایه انداخته است. (تیلیش، 1384: 67-101) اگرچه در حدت و شدت نوع اضطرابی که دو شخصیت در آن گرفتارند، تفاوت‌هایی دیده می‌شود.

 با ‌این توجه و با توجه به عصر جدید و جهان­بینی و رویکردهای اگزیستانسیالتیِ داستایوفسکی و بحث هجمه‌های تکنولوژی غرب که فضای روسیه را تهدید و تحدید می­کرد؛ اضطراب شخصیت داستان داستایوفسکی؛ بیشتر از سنخ اضطراب شک، پوچی و بی معنایی است که به تعبیر تیلیش بیشتر مبیّن وضعیت وجودی انسان معاصر است. (همان: 169) در حالی که اضطراب شخصیت اول داستان نخست (جالینوس)، بیشتر از سنخ اضطراب حاصل سرنوشت و مرگ است.

بر‌ این اساس در یک نگاه کلان، باید گفت که وجه تشابه ‌این دو داستان با توجه به مسئله اصلی مقاله؛ تقابل جهان متافیزیک و ماده از یک سو و مرگ و زندگی انسان از سویی دیگر است که در دو داستان با گزینش دو شخصیت همفکر و البته با صور مختلف بیان شده است. انسانی که معنویت را بوسیده و به طاقچه‌ای نهاده و به مانند اسلاف خود به دنبال جاودانگی و ابدیت است. به عبارت دیگر شخصیت‌های اصلی داستان، جالینوس حکیم و ‌ایوان در شکم استرِ جهالت و کروکودیلِ علم گرفتار شده‌اند و بر ‌این بیماری و بحرانی که به آن گرفتار شده‌اند؛ نیز وقوف ندارند.

انسان‌هایی که اگرچه از نظر دانش به اوج رسیده­اند؛ در مقابل از نظر اخلاق و مذهب سقوط کرده­اند. ضمن ‌اینکه جهلِ مرکب، بر اضطراب آنها افزوده است. همچنین هر دو شخصیت، نفس زندگی را دوست دارند و آنچه درد مشترک آن دو است بیش از آنکه تلاش برای ماندن باشد؛ آگاهی از ‌این واقعیت و حقیقت است که زندگیشان، همیشگی نخواهد بود. با ‌این تفاوت که ‌ایوان برخلاف جالینوس-که مطابق تعالیم مولوی در جهان­بینی یکتاپرستی سخن می­گوید و لاجرم مولوی سخنانی ‌این­گونه را منتسَب به ‌ایشان می‌داند⁽⁴⁵⁾ شخصی است کاملاً حسابگر، حسود، مضحک، شهرت­طلب، خودخواه و به دنبال جاودانگی. چنانکه دیگران در وصف او می­گویند: «اگر راست باشد که کروکودیل‌ها عمر طولانی دارند، امید دارد لااقل هزار سال عمر کند.» (داستایوفسکی، 1386: 193) همچنین هر دو زندگی در دنیا و کسب لذت به بیشترین حد ممکن را بر هر دنیای ناشناخته (زندگی پس از مرگ) ترجیح می‌دهند؛ ولو ‌این زندگی در بدترین شرایط ممکن باشد. ضمن ‌اینکه درونمایة هر دو داستان؛ بحران، درد و اضطراب‌هایی است که به دلیل دلبستگی به یک نشاه (دنیادوستی) پیدا شده و ‌این بحران، مشترک همه انسان‌هایی است که از حقیقت خود فاصله دارند.

نکتة پایانی که در تحلیل مقایسه‌ای ‌این دو داستان با توجه به فضای حاکم بر آن، قابل تأمل است؛ مسئلة مجموعه بحران‌هایی است که انسان به ما هو انسان- مدرن یا پیشامدرن- با آن درگیر است که به نوعی هر دو شخصیت به دلیل نوع نگاه ماتریالیستی خود به جهان (از راه دیدن از طریق چشم سر در داستان نخست و لمس کردن در داستان دوم) با آن مواجه هستند. بحران‌هایی چون شکاکیت، ماده گروی اخلاقی، خودناشناسی و فقدان معرفت نسبت به منِ واقعی، احساسات­گرایی و توجه به دلبستگی‌های آنی، بیگانگی و تنهایی، بی معنایی، مصرف­زدگی، توجه به افکار عمومی ‌و ... برآیند مجموعه فرایند حالات و افکار شخصیت اصلی دو داستان است که با آن درگیرند.

برآیند تحلیل دو داستان اَستَر و جالینوس و کروکودیل و ‌ایوان، ‌این است که دو داستان اگرچه در زمان، مکان، شرایط و جهان­بینی متفاوت نوشته شده و  برآیند دو فضای گفتمانی و فلسفی مخلتف هستند (یکی در مذمت دنیادوستی است و جالینوس نماینده انسان‌های وابسته به دنیا و هراسان از مرگ است و داستان دوم در مذمت مرگ­اندیشی است که تم ضمنی آن توجه به بی معنایی و پوچ بودن زندگی ایوان است)؛ دارای کنش‌ها و مضامینی مشترک هستند که‌این ظن را تقویت می‌کند که متفکران و اندیشمندان بزرگ جهان، جدای از برخی اختلافات و تمایزات صوری و علقه و عقیده‌های متفاوت، در مقام توصیف موقعیت انسان در جهان و مجموعه درد و رنج‌های بشری از یک سو و اضطراب‌های حاصل بی‌معنایی و مرگ و سرنوشت از سویی دیگر از موضع یک انسان‌شناس روانکاو؛ به انسان نگریسته‌اند و تشابه‌های دو داستان یادشده بیش از آنکه حاصل تأثیر و تأثر باشد برآیندِ تواردی است که انسان‌های روشن­بین می‌توانند آن را دریابند. برآیند دیگر ‌این جستار آن است که انسان چه در موقعیت جالینوسِ مولوی و چه در موضع ‌ایوانِ داستایوفسکی باشد و با عینک چشمِ سر و حواس (لامسه) به جهان بنگرد؛ شناخت او از جهان ناقص بوده و در استر و کردکودیل  جهالت زندانی خواهد بود.

پی‌نوشت‌ها

(1)   به تعبیر فرانچسکوی قدیس «ستایش تو راست‌ ای خداوند من بهر، خواهرمان مرگ که هیچ انسانی را از آن گریز نیست.» (بوبن، 1384: 106)

(2)          یا به قول خیام:

«از قعــــر گل سیاه تا اوج زحل

کردم همــه مشکلات عالم را حل

بیرون جستم ز قید هر مکر و حیل

هر بنــد گشوده شد مگر بند اجل»

(3)          «خیام اگر ز باده مستی خــوش بــاش

 با ماه رخی اگر نشستی خــوش بـاش

 چون عاقبت کار جهان نیستی اســـت

 انگار که نیستی چو هستی خوش باش»    (خیام)

(4)   چنان که اندیشمندی چون افلاطون هم مرگ را بدترین اتفاقی می‌داند که برای آدمی ‌رخ می‌دهد. (برگمن، 1386: 8)

(5)   «ما می‌کوشیم زندگی را دو نفره تجربه کنیم ولی هر یک مجبوریم تنها بمیریم.» (یالوم، 1387: 38)   

(6)   «هیولایی که ما از مرگ می‌سازیم به خاطر ‌این است که خودمان را به صورت عضوی از چرخة طبیعت نگاه نمی‌کنیم؛ فکر می‌کنیم چون انسانیم، پدیده‌ای فراطبیعی هستیم.» (آلبوم، 1385: 234)

(7)          به قول مولوی:

«مرگ هر کس‌ ای پسر همرنگ اوسـت

پیش دشمن دشمن و بر دوست دوست»

(مثنوی، 3: 3440)

(8)   چنان که در آخرین کتاب آسمانی، گریز از مرگ غیر ممکن فرض شده است: «اینما تکونوا یدرککم الموت و لو کنتم فی بروج مشیده.» و علی (ع) با تأسی از ‌این فرهنگ، در یکی از خطبه‌های خود چنین می‌فرماید: «ایها الناس کل امری لاق ما یفر منه فی فراره و الاجل مساق النفس و الهرب منه موافاته کم اطردت الایام ابحثها عن مکنون هذا الامر فابی الله الا اخفاءه هیهات علم مخزون» (نهج­البلاغه، خطبه 149)

(9)   «خوب می‌دانم که مرگ شکست­ناپذیر است، اما ارزش انسان نه در پیروزی که در تلاش برای پیروزی نهفته است.» (کازنتزاکیس،1387: 520)

(10)  «مرگ، کار خداست و نام نقطه‌ای است که خدا انسان را آنجا لمس می‌کند، اما تحلیل رفتن بدن کار خیانت­گونه و رذیلانة شیطان است. بزرگ­ترین جاه‌طلبی من آن است که برای مرگ چیزی جز چند استخوان باقی نگذارم.» (همان: 322)

(11)      «مرگ به اندازة پورنوگرافی سانسور می‌شود.» (یالوم، 1387: 47)

(12)     «مرگ به زندگی خاتمه می‌دهد نه رابطه.» (آلبوم، 1385: 234)

(13)  «می‌دانم که اگرچه حقیقت مرگ نابودمان می‌سازد، تصور مرگ نجاتمان می‌دهد.» (یالوم، 1387: 161)   

(14)  چنان که جیمز بر آن است که سرشت عاطفی ما عقاید دینی را بر رقیب‌ها و بدیل‌های مادی مشربانه یا لاادری گرایانه ترجیح می‌دهد. به این دلیل که عقاید دینی، برای ما جذابیت دارند و به ما آرامش یا احساس معنا می‌بخشند و عالم بی‌ایمانی باعث احساس دلهره در انسان است. (تیلور، 1387: 24)

(15)  چنانکه به نظر اروین یالوم مذاهب آمده‌اند تا از اضطراب‌های بشری بکاهند. (یالوم، 1387: 45)

(16)  در چنین دنیایی چون انسان‌های خردمندتر و ژرف‌اندیش‌تر احساس بی‌معنایی یا احساس شر فراگیر یا احساس گناهکاری شخصی می‌کنند و چون دین، راهی برای رهایی از این سه احساس آزاردهنده نشان می‌دهند هرگز نقش دین از رواج نخواهد افتاد. (همان: 43)

(17)  چنانکه داستایوفسکی دربارة قصیدة اقتباس‌هایی از قرآن پوشیکن چنین گفته است: «وقتی ‌این قصیده را می­خوانیم احساس می‌کنیم که سرایندة آن شاعری مسلمان است؛ چرا که روح قرآن را با عظمت و سادگی آن و شمشیر آختة حق علیه باطل و قدرت‌ ایمان را احساس می‌کنیم.» (ممدوح، 1385: 158)

(18)  ‌این رمان اولین رمان بزرگ اوست که شخصیت اصلی رمان دانشجوی است به نام راسکولنیکف که به دلیل فقر، دانشگاه را ترک کرده است. او به دلایل مختلف پیرزن رباخواری را به قتل می‌رساند تا آن پول­ها را بین نیازمندان توزیع کند اما مجبور می‌شود یکی دیگر را به دلیل شاهد بودن به قتل برساند. در سیر مجموعه حوادثی که در داستان دنبال می‌شود، ‌این رمان داستان گمراهی و تباهی انسان­هاست و هر یک از انسان­ها باید در هر لحظه از زندگی، طعم ذلت هبوط آدم را بچشند. (مجتهدی، 1387: 60-66)

(19)  شاهزاده‌ای است به نام میشکین از خانوادة اشرافی که بدون تأمل به همه کس اعتماد می‌کند و صداقت در او تا حد ساده­لوحی تقلیل می‌یابد. (همان: 70)

(20)  ‌این رمان داستان افرادی است که آزادانه خود را در نوعی برج بابل جدید اسیر پوچ­انگاری و عدم تفاهم کرده‌اند. (همان: 13)

(21)  ‌این رمان، آمیزه مجموعة آثار اوست و به نحوی تقابل خیر و شر و فضائل و رذایل است و به مسائل مابعدالطبیعی توجه دارد. اکثر شخصیت‌های داستان نظیر چهار پسر و پدر، روحاً بیمار هستند. ‌این داستان با کنش‌هایی چون پدرکشی و خودکشی همراه است (همان: 43) و روانکاوی چون فروید معتقد بود ‌این رمان، عالی‌ترین رمانی است که تاکنون نوشته شده است. چنانکه میخاتئل نعیمه، شاعر مشهور لبنان، در وصف ‌این اثر گفته است: اگر سپاهی از رجال دین و روانشناسان و استادان جمع شوند نمی‌توانند برای ما رمانی همچون برادران کارامازوف تألیف کنند. (ممدوح، 1385: 20)

(22)  در ‌این اثر نویسنده خواسته است تجربة تلخی را که در جریان اقامتش در خارج از کشور برای او پیش آمده، شرح دهد؛ تجربه‌ای که مبتنی بر عشق او به قمار است و سبب شده تا او پاکباخته و مقروض به روسیه بازگردد. قهرمان رمان، آلکسی ‌ایوانویچ، داستان خود را تعریف می‌کند. او معلم سرخانه در نزد ژنرالی است که هروقت به خارج از کشور سفر می‌کند، در شهر خیالی رولتنبورگ اقامت می‌گزیند. آلکسی ‌ایوانویچ سر از پا نشناخته در دام عشق پولینا، خواهر زن ژنرال، گرفتار می‌شود که با سنگدلی سرشار از بلهوسی با او رفتار می­کند. یک روز که آلکسی به پول احتیاج دارد، پولینا 700 فلورن به او می‌دهد و او را می‌فرستد که برای وی رولت بازی کند. در آغاز، بخت با آلکسی ‌ایوانویچ یار است، ولی او می‌خواهد از اقبالی که نصیبش شده است حداکثر فایده را ببرد؛ بنابراین، به بازی ادامه می‌دهد، اما دیری نمی‌گذرد که تمام پولش را می‌بازد. در اثر ‌این باخت، تعادل روانی خود را از دست می‌دهد و دچار نوعی هذیان می‌شود.

(23)  دلیل ‌این امر را نیز میخائیل باختین در چند صدایی بودن رمان‌های او می‌داند. (ممدوح، 1385: 115)

(24)  چنانکه غالب شخصیت‌های داستانی او از درد جسمی ‌به­ویژه صرع برخورداند. (مجتهدی، 1387: 2-19)

(25)  او بعد از سال 1862 نظرش نسبت به روسیه عوض می‌شود و از لانة جهنمی ‌مورچگان لندن و از بهشت خرده بورژوازهای پاریس سخن می‌‌‌گوید. (همان: 181)

(26)  خاصیت فاجعه‌ها ‌این است که ذهن انسان را از دغدغه‌های روزمره دور می‌سازد. او انسان را با تاریکی و روشنایی‌های روح آشنا می‌کند و به همین دلیل ما را با فاجعه‌های بشری روبه­رو می‌سازد. (همان: 243)

(27)  عاطفه در ‌این بستر یعنی دلالت بر وفاداری به سنت قومی ‌و عقل یعنی ‌ایدئولوژی‌های ناپختة سیاسی که با شفقت قومی ‌تعارض دارد. (همان: 58)

(28)  چنانکه نیچه او را تنها مؤلفی می‌داند که در مورد روانشناسی از وی چیزی آموخته است. چنانکه هیچ رمان­نویس دیگری به اندازه او قادر نبوده نفسانیات را تا ‌این حد ملموس و انضمانی توصیف کند. (همان: 48 و 69)

(29)  توضیح ‌این نکته ضروری است که ‌این داستان در مجموعه داستان‌های کوتاه داستایوفسکی با نام «رویای آدم مضحک» و توسط رضا رضایی و به همت انتشارات نشر ماهی در ۲۴۹ صفحه و ۲ هزار نسخه منتشر شده است. ‌این مجموعه هفت داستان دارد که آنچه در ‌این مجموعه؛ عجیب و در عین حال جالب به نظر می‌رسد تلاش مؤلف برای ‌ایجاز در بیان و روایت داستان است.

(30)  در داستان کوتاه دزد شرافتمندانه که سال ۱۸۴۸ نوشته شد، «داستایفسکی» ‌ایده‌ای را دنبال کرد که بعدها در یکی از رما‌ن‌های بزرگش با نام جنایت و مکافات دنبال شد.

(31)  مأخذ ‌این داستان به نقل از فروزانفر برگرفته از مقالات شمس است که «جالینوس همین عالم را مقر است از آن عالم خبر ندارد که می‌گوید که اگر نمیرم و در شکم استر کنند از راه فرج استر ‌این جهان را نظاره می‌کنم خوشترم آید از آن که بمیرم.»

(32)  «بله حالا او اسیر و زندانی است... اصلاً چطور امکان دارد آدم توی کروکودیل زندگی کند.» (183)

(33)  «اما دلم می‌خواست همه فکرهایش را بدانم؛ دوست من تکلیف آزادی چه می‌شود؟ تو به قول معروف الان حبسی، در حالی که انسان حق برخورداری از آزادی را دارد.» (194)

(34)  «هم ‌اینجا و هم آنجا دربارة من حرف می‌زنند. من چه قدر منتظر یک فرصتی بودم که درباره‌ام حرف بزنند؛ اما نمی‌شد! شغل بی‌اهمیت و دون‌پایه‌ام اجازه نمی‌داد. حالا با یک قورت کروکودیل همة ‌اینها امکان­پذیر شده. هر کلمه‌ای از دهان من خارج بشود گوش می‌کنند..» (187)

(35)  زن خطاب به ‌ایوان: «فکرت آرام باشد و از تفریح و سرگرمی ‌هم خودت را محروم نکن.» (168)

(36)  «این بار فکر کردم شاید تب دارد و هذیان می‌گوید؛ همان ‌ایوان همیشگی بود منتها بیست برابر باد شده بود.» (188)

(37)     «خاصیت اصلی کروکودیل چیست؟ جوابش روشن است بلعیدن آدم‌ها.» (190)

(38)  «اگر راست باشد که کروکودیل‌ها عمر طولانی می­کنند من امیدوارم لااقل هزار سال عمر کنم.» (193)

(39)  کروکودیل می‌تواند سمبل تجارت جهانی، سرمایه­داری و علم افسارگسیختة غرب باشد. (177)

(40)     «اولاً در کمال تعجب دریافته‌ام که توی کروکودیل کاملاً خالی است.» (189)

(41)  نکتة قابل تأمل ‌این است که کروکودیل که سمبل علم افسارگسیختة غرب است، انسان را بلعیده است؛ در حالی­که او در یک حالت هژمونی به وضع جاری راضی است. (177)

(42)  مشابه ‌این داستان و گرفتاری انسان در دنیا  داستانی است که در دفتر  چهارم مثنوی آمده است:

«تو چو کرمی ‌در میان سیــب در

وز درخت و باغبانــی بـی‌خبــر

آن یکی کرمی ‌دگر در سیب هــم

لیک جانش از برون صاحب علم

جنبـش او واشکافــد سیــب را

بر نتانــد سیــب آن آسیــب را

بردریـــده جنبــش او پرده‌هــا

صورتش کرم است و معنا اژدها»

(4: 1870-1873)

(43)     این جنین هم غافل است از عالمی همچو جالینــوس او نامحــــــرمی.

‌(همان)

(44)  «باید بدانی که من خوراکم ‌ایده‌های بزرگی است که‌ این ظلمتی را که تویش هستم روشن می‌کند.» (193)

(45)     «ور ز جالیونس ‌این گفت افتر است

         پس جوابم بهر جالینوس نیســت»

(مولوی، 3: 3975)