بررسی و تحلیل مفهوم یقظه در متون عرفانی (با تأکید بر دو داستان پیرچنگی و شیخ صنعان)

عنایت حق موجب ارادت بنده شده، او را به خویشتن خویش و گام نهادن در وادی معرفت سوق می­دهد. معرفتی که در پی این بیداری حاصل می­شود به گفتۀ صاحب مرصادالعباد، سالک صادق را از اسفل سافلین به اعلی علیین می­رساند (رازی، 311:1387).

                                                                           (همان:127)

اگر خداوند نخواهد و عنایت او شامل حال انسان نشود هرگز از خواب غفلت بیدار نخواهد شد. پس بنده به نعمت بیداری هرچه غیر او را نفی می­کند و به یقین هوشیارانه دست می­یابد.

«این جذبه قدرت حق تعالی مربنده را چنین باشد اول ایشان را احوال باطن کشف گردد و از نفوس و اموال ساقط گردند یعنی مرید تا همة مرادها از خویش ساقط نکند ارادت وی به حق تعالی درست نگردد.» (رجایی،477:1386)

جذبۀ الهی پایان بخش غفلت­های دنیوی و آغازگر سلوک عارفانه در راه وصول به حقیقت است. پاک شدن از گناهان و بازگشت به حقیقت مطلق نیازمند طی طریق و تحمل سختی­های بسیار است.

«این سلوک روحانی که عارف در بازگشت به مبدأ خویش دارد برای روح او صعودی دشوار و پرمخاطره است اما یقظه و توبه که همچون آمادگی این سلوک و مقدمۀ سیر است در قیاس با دشواری­هایی که از تبتل تا فنا در راه سالک طالب پیش می­آید بازیچه­ای بیش نیست.» (زرین کوب،279:1384)

          (مثنوی6 :ب1477)

یقظه انقلابی درون انسان ایجاد می­کند که گاه بر اثر یک جملة کوتاه از مرشدی وارسته، شنیدن آیه­ای از قرآن، وقوع حادثه­ای غیرواقعی و یا تفکر و اندیشۀ عمیق حاصل می­شود. چه بسا گنهکارانی که در اثر یکی از عوامل و جذبه­های بیدارکننده دست ازگناه کشیده، در تهذیب نفس توفیق یافته­اند و در طریق سالکین قرار گرفته­اند. از جمله این افراد می­توان به فضیل عیاض، ابراهیم ادهم و بشرحافی اشاره کرد که در اثر جذبۀ الهی و ندای درونی از خواب غفلت بیدار شده به مراتب والای عرفانی دست یافتند.

  (مثنوی ،2519:2)

در بحث تقدم توبه یا یقظه، بیشتر علما یقظه را آغازین مرحلۀ سلوک می­دانند و از آن به عنوان ضرورتی پیش از توبه و مقدمۀ بازگشت ازگناه یاد می­کنند. «یقظه و انتباه به معنی بیدار شدن و به خودآمدن و متنبه گشتن، اولین قدم و یا اولین مسأله در سلوک الی الله است و به طور دقیق یقظه و انتباه در سفر الی الحق اساس امر است (شجاعی، 23:1388). در شرح منازل السایرین خواجه عبدالله انصاری، توبه باب دوم از قسم اول یعنی بدایات است و باب اول یقظه یعنی بیداری است (کاشانی،21:1315). برخی دیگر چون هجویری اول مقام سالکان طریق حق را توبه برمی­شمرند (هجویری، 429:1387). قشیری نیز در تقدم توبه با هجویری هم عقیده است «وتوبه اول منزلی است از منزل­های این راه و اول مقامی است از مقام­های جویندگان» (قشیری،136:1385).

به هر روی یقظه لازمۀ بازگشت از گناه و گام نهادن در سلوک الی الله است، حالی که در ابتدای توبه به سالک دست می­دهد و او را برای تولدی دوباره آماده می­سازد.

«توبه بیداری دل از خواب غفلت و دیدن عیب حالی و چون بنده تفکر کند اندر سوء احوال و قبح افعال خود و از آن خلاص جوید حق تعالی اسباب توبه بر وی سهل گرداند.» (هجویری،431:1387)

یقظه و انتباه موجد دگرگونی­های اساسی در وجود انسان است، آثار این دگرگونی­ها براساس تنوع استعداد و معرفت و ایمان انسان­ها متفاوت است که به چند نمونه آن اشاره
می­شود:

1- خویشتن­شناسی و توجه خاص به نعمت­های الهی:

توجه به نفس و تأمل در نعمت­های بیکران الهی، نگاه انسان را نسبت به هستی دگرگون می­سازد. این معرفت و نگاه نو، زمانی دست می­دهد که از خواب غفلت برخیزد و به مجموعۀ عظیم هستی به چشم اعتبار بنگرد و بداند که تمامی نعمت­ها در عالم و در وجود انسان با این هدف نهاده شده که انسان با دستیابی به گنج معرفت به سوی کمال مطلوب رهنمون گردد. حضرت علی (ع) می­فرماید: «فاستصبحوا بنور یقظه فی الابصار والاسماع والافئده» آنان چراغ هدایت را با نور بیداری در دیده­ها و گوش­ها و دل­ها برافروختند (نهج البلاغه،322:1385).

2- تعظیم حق و تصدیق وعید الهی:

«با حصول یقظه سالک به عظمت حق بیشتر پی ­می­برد و در یقظۀ ابتدایی، تجلی مقام ربوبی با صفات جلال برای تربیت و تطهیر سالک پیش می­آید.» (شجاعی،50:1388)

سالک بیدار می­داند که در روز رستاخیز باید در محضر حق پاسخگوی اعمال خویش باشد و با تمام وجود وعید الهی را تصدیق می­کند و از آن خوف دارد.

3- ترک گناه و وصول به کمال:

بیداری و خودشناسی موجب ترک گناه و دوری از آن می­شود. انسان در این مرحله با شناخت نفس خود را از خیال­های باطل و آلودگی­ها برحذر می­دارد و از گناه که مانع از رسیدن او به کمال است اجتناب می­کند.

          (مثنوی،410:1)

4- غنیمت دانستن وقت:

خواجه عبدالله انصاری در منازل السایرین یکی از آثار انتباه و بیداری را غنیمت شمردن زمان می­داند. اینکه انسان نسبت به گذشت زمان آگاه باشد و هوشیارانه ایام به لغو گذرانیده را جبران کند.     

با توجه به اهمیت بحث یقظه و بیداری در عرفان و دین، بر آن شدیم تا به بررسی این مقوله در دو نمونه از بهترین داستان­های منظوم بپردازیم. داستان پیرچنگی از داستان­های دفتر اول مثنوی است که مولوی در آن با کمک شگردهای زبانی و ادبی به بیان مهمترین مباحث عرفانی می­پردازد. ناامیدی پیر چنگی از خلق و توجه کامل او به خداوند، پاسخ به ندای الهی در پی بیداری و رسیدن به مقام توبه و فنا از جمله مسائلی است که نویسنده را به تأمل در این داستان برانگیخت. همچنین داستان شیخ صنعان از سروده­های عطار نیشابوری در منطق­الطیر، به لحاظ ساختار داستانی و زبانی قابلیت بررسی از این دیدگاه را داراست. جذبه، سیر و سلوک معنوی­، رمزگرایی، نگاه نمادین به عشق، توبه و پذیرش عذر تقصیر، اعتقاد به حکم الهی و قسمت ازلی، تحول بنیادین دختر ترسا و اعجاز عشق، الهام غیبی و... از جمله عناصر عرفانی این داستان است که نوشتار حاضر به بررسی آن خواهد پرداخت. هر دو داستان دربردارندۀ حوادث، شخصیت­ها و پیام­های مشترک تعلیمی و عرفانی است که در این مقاله سعی شده با محوریت یقظه و بیداری، تمام جوانب آن واکاوی گردد.

خلاصة داستان پیرچنگی

چنگ نوازی که در جوانی، آوای چنگ او دل هزاران مشتاق را به وجد می­آورد، هنگام پیری کنج عزلت می­گیرد چرا که دیگر کسی حاضر به شنیدن صدای چنگ او و دادن مزد نیست. پیرچنگی فارغ از همه جا و همه کس به گورستان می­رود و خطاب به خداوند می­گوید: پس از یک عمر رامشگری اکنون فقط برای تو چنگ می­نوازم و از تو ابریشم بها می­خواهم. و آن قدر چنگ می­زند تا به خواب می­رود. در همان هنگام عمرـ خلیفه مسلمانان ـ در عالم خواب از هاتفی غیبی می­شنود که از او می­خواهد به گورستان برود و هفتصد دینار از بیت­المال را به پیری که آنجا خفته بدهد. عمر به گورستان می­رود و در کمال ناباوری پیری رامشگر را می­یابد و پول را به او می­دهد. پیرچنگی پس از این بخشش الهی از خواب غفلت بیدار می­شود و توبه می­کند و به مرتبۀ فنا می­رسد.

خلاصة داستان شیخ صنعان

شیخ صنعان، پیری است که پس از پنجاه سال عبادت و داشتن چهارصد مرید شبی در خواب می­بیند بتی را در دیار روم سجده می­کند. او برای درک تعبیر خواب  با مریدان به سوی روم می­رود و از قضا با دیدن دختری ترسا به او دل می­بندد و شروط او را (سجده بر بت، سوزاندن قرآن، نوشیدن خمر، بستن زنار، ترک ایمان) برای ازدواج می­پذیرد و به عنوان کابین یک سال خوک­چرانی می­کند.

مریدان با دیدن رسوایی شیخ او را ترک می­گویند و تنها یکی از مریدان با اخلاص او، دیگر شاگردان را به دلیل ترک شیخ ملامت می­کند و همراه یاران چهل شب معتکف می­نشینند و برای بخشایش شیخ دعا می­کنند. در شب چهلم پیامبر(ص) را در خواب می­بیند که شفاعت شیخ را می­کند. حجاب گمراهی از برابر شیخ کنار می­رود و نور معرفت جایگزین آن می­شود. دختر ترسا نیز در اثر خوابی که می­بیند مسلمان می­شود و پس از پاک شدن از گناه جان به جان آفرین تسلیم می­کند.

شخصیت­ها در داستان پیرچنگی: عمر، پیرچنگی

پیرچنگی: پیرچنگی که شخصیت اصلی داستان به شمار می­آید با توکل به خدا راهی گورستان می­شود تا تنها از او یاری طلبد و قدم در سلوک خالصانه­ای نهد. او نقش سالکی را دارد که جذبۀ الهی او را به مرتبۀ یقظه و توبه می­رساند و با هدایت مرادی چون عمر از هستی مجازی خود فانی شده به مقام استغراق و وصول الی الله می­رسد.

عمر: عمردر جایگاه مرشدی است که علاوه بر نقش هدایتگر، هنگامی که پیرچنگی را مشمول عنایت الهی می­یابد متنبه می­شود که صورت ظاهر نشانه صحت باطن نیست و امکان تقرب برای هر بنده­ای وجود دارد.

«عمر در اینجا برای پیر چنگی نقش طبیب الهی و فرستادۀ غیبی را دارد. او را از بیماری خودنگری که همان توجه به گناه گذشته هم نشانی از آن است می­رهاند از گریه هم که نشانه­ای از همین خودنگری و تعبیری از هشیاری مذموم است باز می­دارد.» (زرین کوب،428:1378)

شخصیت­ها در داستان شیخ صنعان: شیخ صنعان، دختر ترسا، مرید پاکباز

شیخ صنعان: پیری که پنجاه سال در حرم امن الهی چهارصد مرید صاحب کمال تربیت کرده است در معرض آزمون پرمخاطره عشق قرار می­گیرد تا میزان خلوص و ایمان او با محک عشق و ملامت سنجیده شده و غبار شهرت و خوشنامی از میان برداشته شود. حافظ اینگونه شیخ صنعان را می­ستاید:

    (حافظ، 1374 :61)

دختر ترسا: احوال دختر ترسا به شکل نمادین و رمزگونه، سرگذشت روح پاک الهی است که گرفتار تعلقات دنیوی می­شود اما جذبۀ غیبی او را می­رباید و به جایگاه علوی می­برد.

(همان:169)

مرید پاکباز: مریدی مخلص که همراه شیخ به روم نمی­رود و با شنیدن خبر گمراهی او یاران را به سبب ترک شیخ ملامت می­کند و با چله­نشینی و دعا موجبات رهایی او را از دام بلا فراهم می­سازد.

مفاهیم محوری دو داستان

پیام محوری داستان پیر چنگی و شیخ صنعان را می­توان «بیداری» یا «یقظه» به عنوان نخستین گام عبودیت سالک برشمرد. این بیداری هم در وجود پیرچنگی ـ سالک­ ـ و هم در وجود عمرـ مرشد و راهنما ـ اتفاق می­افتد، اما یقظه و حالات آن در پیرچنگی مراد مولوی است. شیخ صنعان نیز در اثر آزمایش الهی از خواب غفلت و غرور برمی­خیزد تا دست توفیق حق او را واسطۀ انتباه دختر ترسا گرداند. بن­مایة دو داستان می­خواهد به ما نشان دهد که اگر عنایت الهی شامل حال انسان شود هر لحظه می­تواند توفیق یقظه و رسیدن به مقام توبه را کسب کند. دستیابی به این مقام معلول عوامل و شرایطی است که به منظور شناسایی این عوامل، هر یک از واژگان و مفاهیم محوری در دو داستان بررسی می­گردد.

جذبه حق: یکی از موضوعات اساسی در حوزة ادبیات عرفانی، جذبه و توفیق الهی است که خطا و عملکرد ناصحیح قهرمان داستان را از میان می­برد. فیض حق همیشگی است و ندای خداوند را همۀ موجودات می­شنوند، لکن شرط یافت و بهره­مندی از آن، طلب خالصانه است.

(مثنوی،1:ب1652)

انسان غافل به دلیل دلبستگی به دنیا و تن دادن به خواسته­های نفس اماره، از حقیقت­جویی و کمال­طلبی باز می­ماند مگر آنکه بارقۀ عنایت الهی او را به رفع حجاب و بیداری توأم با شناخت رهنمون گردد. «حق بر دل خاصان در هر دو روزمان تجلی می­کند و رابطۀ حق و خلق از طریق ارشاد و هدایت هرگز منقطع نمی­گردد ولی شرط استفاده از این فیض، طلب راستین و استعداد و آمادگی و ظرفیت باطن است وگرنه آثار عنایت متواتراست.» (کی­منش،765:1366)

پیر چنگی که عمری را در بی­خبری به سر می­برد، با عنایت الهی از خواب غفلت بیدار می­شود و سازش را که سال­ها مانع و حجاب او از حق بوده به نشانۀ توبه
می­شکند و هرچه جز او را نفی می­کند. تعلقات نفسانی مانند عقده و گره مانع وصالند، شرط تفرید ترک تعلق و گسیختن بندهای روح است. شکستن چنگ و لابه و زاری به درگاه حق تلقی به کشف حجاب است:

           (مثنوی، 1 :2120)

به گفته بوئتیوس «در دیگر موجودات زنده غفلت از خود جزء طبیعت است لکن در انسان این غفلت رذیلت است.» (ملکیان،137:1381) رذیلتی که عدم توجه به خویشتن در پی دارد گناهی نابخشودنی است که تنها لطف پروردگار می­تواند آن را بزداید. گناه غفلت از خود دربارۀ پیرچنگی روی می­دهد که دست بخشایش الهی قلم عفو بر آن می­کشد. همچنین توفیق الهی پس از گرفتاری شیخ صنعان در ورطۀ کفر و الحاد او را به سوی خویش می­خواند و حجاب شهرت و خوشنامی میان مردم را که دشوارترین و آخرین حجاب میان او و خداوند است با محک عشق و بدنامی و ملامت می­زداید. عمر و شیخ صنعان از جمله متشرعانی هستند که شرط رسیدن به کمال را تنها در عبادت و ترک گناه می­بینند و گنهکار را به چشم حقارت می­نگرند. «هر ولیی و بزرگی را در زعم آن است که این قرب که مرا با حق است و این عنایت که حق را با من است هیچ کس را نیست و با هیچ کس نیست.» (مولوی،290:1388)

 عجب وخودپسندی نمودی از گناه است که در این دو شخصیت دیده می­شود. اراده الهی این دو مرشد را از اوهام باطل، عافیت­طلبی، عجب و منیت، اعتماد به طاعت و خوشنامی بر حذر می­دارد و به ایشان گوشزد می­کند که حصار خیال را در هم شکنند و قرب به حق را تنها از آن خویش ندانند.

تقدیر و آزمایش الهی: موضوع مقدم بودن مشیت الهی بر خواست بندگان، یکی از مسائل اساسی در جهان­بینی انسان به شمار می­رود که برآمده از اندیشۀ دینی و عرفانی اوست. انسان بیدار با اقرار به ضعف تدبیرخویش در برابر تقدیر الهی و قسمت ازلی به آنچه حق برای او رقم زند؛ خرسند است.

 (مولوی،238:1380)

از آنجا که عشق اختیاری و اکتسابی نیست ابتلای به آن رویدادی الهی و مابعدالطبیعی است. اما بعد از این ابتلا هرکس بتواند صبر پیشه کند و بار ملامت خلق و رسوایی را به دوش بکشد قهرمان طریقت عشق است. بلایی که خداوند بر مقربان خود روا می­دارد تا نفوس ایشان را بیازماید و از درجۀ صدق و اخلاصشان آگاه شود و آنها شایستگی وصال حق را بیابند. از آنجا که بلا ناشی از غیرت معشوق و غیرت معشوق ناشی از عشق عاشق است قابل ستایش و ارزشمند است و هر کسی توفیق ابتلا ندارد. شیخ احمدغزالی دربارۀ پیوستگی عشق و بلا می­گوید: «چون عشق بلاست قوت او در عالم از جفاست که معشوق کند.» (غزالی، 275:1358)

شیخ صنعان بر مبنای حدیث «والمخلصون علی خطر عظیم» در معرض آزمایش الهی قرار می­گیرد. عشق عافیت­شکن، محک سنجش صدق ایمان او به حساب می­آید تا حجاب غرور عبادت از میان برخیزد.

           (منطق الطیر،151:1384)

آزمون الهی عمر را درپی ندایی غیبی به یاری مطربی نیازمند می­فرستد تا این مأموریت معیار ایمان راستین او باشد. عمر با دیدن مطربی بدنام، دربند وسوسه نفس فرو می­ماند و از اینکه از جانب خداوند به یاری چنین شخصی آمده حیران می­شود اما به خواست خدا از دام غرور رهایی می­یابد.

رؤیای صادقه و الهام غیبی: عرفا معتقدند که انسان در خواب یا بیداری به حقایقی دست می­یابد که دیگران از آن عاجزند. اگر در خواب به عارف و صوفی الهامی بشود و حقیقتی را کشف کند رویای صادقه نام دارد و اگر این موضوع در بیداری یا یقظه و آگاهی باشد نام مکاشفه برآن گذاشته­اند. «بدان که هروقت که ملائکه سماوی سخنی به دل آدمیان القا کنندآن القا اگر در بیداری باشد نامش الهام است و اگر در خواب باشد نامش خواب راست است.» (نسفی، 1388 :322)

خواب یکى از راه‏هاى ارتباط انسان با «عالم غیب» و از نشانه‏هاى الهى است که روح در آن آزادانه در عالم غیب سیر می­کند. «رؤیای صادق راهی برای ارتباط با عالم غیب است و ممکن است مقدمه برای وحی باشد.» (ابن عربی، 1389: 352) پیرچنگی در خواب، فارغ از چنگ و ابریشم بها حقایقی را می­بیند که او را به مرتبه یقظه، توبه و فنا می­رساند. در این خواب روح او از تن جدا شده، در عالم جان که اثری از مادیت نیست سیر می­کند.

   (مثنوی: 2089)

یک رویداد ماورایی و الهام غیبی برای عمر رخ می­دهد و او به خوابی غیرمعهود خوانده می­شود و ندای غیبی او را برای انجام عملی راهنمایی می­کند. «و ارادت قلبی نیز از آثار عنایت و فیضان رحمت الهی به دل می­رسد.» (کی منش،765:1366)

  (مثنوی2107:1)

شیخ صنعان نیز درعالم خواب، احوال عاشق شدن بر دختر ترسا را در قالب سجده بر بت مشاهده می­کند و با این خواب، ماجرای عشقبازی او آغاز می­شود. خوابی که در پی تعبیر آن کعبه را به عزم روم ترک می­گوید. «چون به واسطۀ خواب حواس معزول می­شود و اندرون جمع می­شود و آیینه دل صافی می­گردد در آن ساعت دل را با ملائکه سماوی مناسبت پیدا آید و همچون دو آیینه صافی باشند که در مقابل یکدیگر بدارند چیزی از آنچه معلوم ملائکه باشد عکس آن در دل خواب بیننده پیدا آید این خواب دیدن را اعتبار هست و این خواب را تعبیر هست و خواب راست عبارت از این است.» (نسفی، 263:1388)

 مرید پاکباز شیخ صنعان در عالم کشف و شهود با پیامبر دیدار می­کند و پیامبر مژده شفاعت شیخ و رهایی او از گرفتاری را می­دهد. آنچه موجب این الهام می­شود تضرع و سوز دل، چله­نشینی و اخلاص اوست که توفیق دیدار رسول خدا (ص) دست
می­دهد. در پایان داستان، دختر ترسا در خواب پیامبر را بسان آفتابی درخشان می­بیند که در کنارش ایستاده است و او را هدایت می­کند.

یقظه: محوری­ترین پیام این دو داستان، مفهوم عرفانی یقظه به عنوان مقدمه توبه و آغاز سلوک شمرده می­شود.

بیداری حقیقی از نظر شمس تبریزی در یاد آوردن سه چیز خلاصه می­شود: «یادکردن مرگ و فراموشی زندگانی، یادکردن عقبی و فراموشی دنیا، یادکردن حق تعالی و فراموشی خلق.» (شمس تبریزی، 194:1385)

ناامید شدن از خود و خلق و توجه کامل به خداوند، عمیق­ترین دگرگونی را در وجود پیرچنگی در پی­دارد که سرآغاز فصلی نوین در زندگی اوست. او پس از بیداری و به خود آمدن، گریان طلب رحمت می­کند و سوز درون او، بخشایش الهی را
برمی­انگیزد. همین حسرت بر وقت از دست رفته و نبود فرصت برای جبران از مسایلی است که پس از یقظه پیش می­آید.

   (مثنوی1:ب2189)

عمر، پیرگریان را ملامت می­کند چرا که «گریه با از دست رفتن منفعت و رؤیت نفس همراه است، ملاحظه نفع خود و خویش دیدن متضمن اثبات غیر و نوعی شرک است.» (فروزانفر،775:1384)

  (مثنوی: 2199)

شیخ صنعان در اثر رویدادی غیبی از خواب عافیت­طلبی و خوشنامی برمی­خیزد و بیداری بردبارانة او، موجب تحول بنیادین دختر ترسا و رسیدن به مقام فنا می­شود:

        (عطار،152:1384)

توبه: «توبه نخستین مرحله سلوک و مستلزم اثبات هستی و اِنیت عبد است، برکندن ریشه هستی یعنی جهاد نفس امری است که جز با عنایت حق صورت نمی­گیرد.» (فروزانفر، 899:1384) هنگامی که پیرچنگی از گناهان هفتاد ساله توبه می­کند عمر توبه او را نشان­دهنده بقای هستی مجازی دانسته، رسیدن به مقام استغراق و نیستی را شرط وصول می­داند. دختر ترسا نیز به برکت عشق پرفراز و نشیب شیخ صنعان پس از تیقظ و بیداری به مقام توبه می­رسد و با پذیرش دین اسلام از لوث گناه تطهیر می­شود. «توبه را سبب­ها و ترتیب­هاست. اول از آن بیداری دل است از خواب غفلت و دیدن آنچه بر وی می­رود از احوال بد.» (قشیری،138:1385)

       (عطار، 1384 :166)

فنای فی الله: «سیر و سلوک معنوی از طریق علم فزاینده به هیچ بودن خود و واقعیت فراگیر بودن خدا صورت می­گیرد.» (ملکیان،141:1381) سلوک معنوی پیر چنگی با نفی صفات بشری و ماسوی الله آغاز می­شود در ابتدای راه با من حرکت
می­کند و در ادامه که بیدار و متیقظ می­شود با نفی صفات بشری به سوی فرامن گام می­نهد. «بدین­گونه پیر از آن جان ناتمام خویش می­میرد و به عالم فنا می­پیوندد تا فرجام کار او نشانی باشد از آنکه نیل به حق محتاج گذشتن از هستی و عالم خودی است و تا انسان از خودی خود نمیرد نمی­تواند از آلایش­های دنیای حس رهایی یابد.» (زرین­کوب، 428:1378)

(مثنوی: 2209)

«مسافر و سالک آن است که از منازل شهوات طبیعی و مشتهیات نفسانی عبور نماید و از لباس صفات بشری منخلع گردد و پرده پندار خودی از روی حقیقت براندازد.» (لاهیجی،205:1388)

در داستان شیخ صنعان، دختر ترسا پس از آنکه از خواب غفلت بیدار می­شود و به ندای آسمانی لبیک می­گوید باقی به بقای حق شده، جان فانی را وداع می­گوید. مغناطیس عشق حق او را چنان جذب می­کند که اثری از هستی مجازی­اش نمی­ماند. «فنای سالک نه چون مرگ صورت است که عاقبت و سرانجام آن تباهی باشد بلکه این فنا پیش آهنگ بقا و هستی جاویدان است و شکستن و درهم ریختنی است مقدمه درستی و پیوستن.» (کی­منش،764:1366)

      (همان:169)

نتیجه­گیری

با تحلیلی کوتاه بر این دو داستان منظوم درمی­یابیم که رویکرد عرفانی مولوی و عطار به مسألۀ یقظه و توبه در این دو داستان وجوه تشابه بسیاری دارد و مطرح شدن یقظه به عنوان بن­مایۀ اصلی برای انتقال چندین پیام محوری است که پیشتر بدان اشاره شد. در هر دو داستان، بر اهمیت جذبه و توفیق الهی به عنوان یکی از عوامل یقظه تأکید می­شود چرا که اگر عنایت حق شامل حال انسان نشود قادر به گام نهادن در مراتب سلوک و وصول به کمال نخواهد بود. یقظه به عنوان اساسی­ترین موضوع در هر دو داستان مطرح می­شود که پیرچنگی را از خواب خوش هفتاد ساله، عمر را از آفت غرور، شیخ صنعان را از حجاب خوشنامی و عافیت، دختر ترسا را از غفلت بی­دینی و کفر بیدار می­سازد و میان سالک و مرشد تفاوتی قائل نیست. تا بدانجا که حتی دعای مرید در حق مراد در ایجاد یقظه تأثیرگذار است. یقظه و بیداری، اجابت دعوت پروردگار است که پایان­بخش غفلت و کلید دستیابی به مقام توبه به شمار می­آید. توبه­ای که خود جلوه­ای از هوشیاری و نسبت به فانی حکم شرک دارد. نیاز به حضور مراد و هدایتگر، از جمله مسائلی است که لازمۀ طی طریق و مصون ماندن از نفس اماره و آفات راه است و در هردو داستان بدان اشاره می­شود. از جمله موتیف­های مشترک در دو داستان، رؤیای صادقه و الهام­های غیبی است که تأثیر بسزایی در تحول شخصیت­ها و کنش­های آنها دارد. پیرچنگی در عالم خواب ندای بیدارگر حق را می­شنود و عمر با الهام غیبی به یاری او می­شتابد، رؤیای راستین شیخ صنعان در بیداری به کشف حجاب و مقرب شدن او می­انجامد و دیدار پیامبر در عالم کشف و شهود، مراد و مرید را نجات می­دهد.

شکستگی قلب و تضرع به درگاه حق، حسرت بر عمر در غفلت سپری شده، نفی ماسوی الله، سیر و سلوک معنوی و رسیدن به مقام استغراق و فنای فی الله از حالات و مراتب سالک پس از یقظه است که در هر دو داستان دیده می­شود. موضوع آزمایش الهی و تقدم مشیت الهی بر خواست بندگان از مسائل مشترک در دو داستان است که یادآور می­شود هر لحظه در معرض آزمون الهی قرار داریم.