تحلیل حکایت دیدار موسی و ابلیس در عقبة طور در متون عرفانی

برخی سنایی را از شاخصان این گروه بر شمرده­اند. با استناد به غزل شورانگیزی که از وی ذکر کرده­اند (سنایی، 1341: 872 – 871 ). اما با بررسی مضامین این نوع در دیگر آثار سنایی می­توان به این نتیجه رسید که تفکر سنایی در باب ابلیس کاملاً منطبق با اهل شریعت است و درونمایة این غزل با نظریات وی دربارة ابلیس کاملاً متفاوت است (رک: داودی مقدم، 1383: 87).

آنچه در این نوشتار مورد تحلیل و نقد قرار می­گیرد، داستان دیدار موسی و ابلیس در عقبة طور است که موضوع آن با مضامین و اندیشه­های مدافعان ابلیس همسویی دارد.

عارفان و متفکران مسلمانی چون حلاج، احمد غزالی، عطار، شیخ محمود شبستری، عزالدین محمود کاشانی، ابن غانم، ابن عربی و ابن جوزی و امیر حسینی هروی این حکایت را در آثار خویش آورده­اند. البته با تفاسیر و فهم­های مختلفی که از آن ارائه داده­اند. موضوع اصلی این پژوهش ذکر نقطه­نظرات متفاوت و تفاسیر گوناگون این بزرگان از داستان ملاقات موسی و ابلیس و بررسی سرچشمه­های این اختلاف است.

حلاج، نخستین آفرینندة حکایت 

ظاهراً حلاج نخستین کسی است که این داستان را در طواسین در قطعة هفتم از طاسین الازل و الالتباس آورده است. که به سبب تقدم آن، داستان را از طواسین می­آوریم و در مورد اشخاص دیگر بیشتر به وجوه اختلاف یا اشتراک اشاره می­کنیم. حکایت بدین صورت است که:

موسی ـ صلوات الله علیه ـ با ابلیس به عقبة طور به هم رسیدند. موسی گفت: چه منع کرد تو را از سجده؟ گفت: دعوی من به معبود واحد و اگر سجود کردمی آدم را، مثل تو بودمی. زیرا که تو را ندا کردند یکبار، گفتند: «انظروا الی الجبل» بنگریدی و مرا ندا کردند هزار بار که: «اسجدوا لآدم» سجود نکردم. دعوی من معنی مرا. گفت: امر بگذاشتی، گفت: آن ابتلا بود، نه امر. موسی گفت: لاجرم صورتت بگردید. گفت: ای موسی، آن تلبیس بود و این ابلیس است. حال را معول بر آن نیست زیرا که بگردد، لیکن معرفت صحیح است چنانکه بود، نگردید و اگرچه شخص بگردید. موسی گفت: اکنون یاد کنی او را؟ گفت: ای موسی، یاد، یاد نکند. من مذکورم و او مذکورست (حلاج، 1913: 53 و بقلی، 1385: 381).

در ادامه حلاج مجموعه­ای از اضداد را در طیفی عاشقانه و عارفانه می­آورد: .... خدمت من اکنون صافی­تر است، زیرا که من او را خدمت می­کردم در قدم، حظ او مرا و اکنون خدمت می­کنم حظ او را  ... کشف کرد مرا وصلت مرا، رسانید مرا قطع مرا، منقطع کرد مرا منع منیت مرا، اگر ابدالآباد به آتش مرا عذاب کند، دون او سجود نکنم و شخصی را دلیل نشوم. ضد او نشناسم. دعوی من دعوی صادقانست و من از محبان صادق­ام (همان).

روزبهان بقلی برای اینکه زمینه را برای شرح و تفسیر این داستان از نظرگاه خویش مهیا کند، داستان دیگری از ابلیس و موسی را بر کوه سینا نقل می­کند که شبیه داستان مندرج در طواسین حلاج است. به تعبیر وی آنجا که ابلیس از سرگشتگی و تردید تاری می­تند تا موسی را اغفال کند: ابلیس به موسی گفت: از کجا می­آیی؟ او پاسخ داد: از مناجات حق، ابلیس گفت: می­پنداشتی که آنچه می­شنیدی کلام من بود؟ موسی عظیم متغیر شد و تند گشت. حق تعالی بدو ندا فرمود که ای موسی، این ملعون را از پیش خود بران که دأب او با صدیقان این نیست (بقلی، 1385: 382).

تحلیل و تفسیر حکایت حلاج

آنچه از متن حکایت طواسین برمی­آید، شوریدگی و سرگشتگی ابلیس و تأکید بر این حقیقت متناقض نماست که محکومیت ابدی ابلیس می­تواند مظهر شادی عارفی باشد که مفتون و مجذوب جمال معشوق شده است. در حکایت حلاج، ابلیس چون سخنوری غالب رشتة سخن را در دست می­گیرد و موسی که در ابتدا در پی اعتراض به عصیان ابلیس بر او خرده می­گرفت، ظاهراً کوتاه می­آید و گفتارش که مبنی بر اقامة دلیل و حجت بر انکار او بود، در موج سخنوری و ابراز احساسات عاشقانة ابلیس فرو می­رود تا آنجا که می­پرسد: اکنون یاد کنی او را؟ و ابلیس سخنانی شورانگیز درین ­باب می­راند و علی­الظاهر به خاموشی موسی
می­انجامد. گفتگوها و عملکرد ابلیس در متن این داستان کاملاً منطبق با شهود عارفانة حلاج است. حلاج آنچنان که از متن طواسین برمی­آید، ابلیس را شاهدی بر قدرت فطری شهود عارفانه دانسته است که می­کوشد روح را از ورای تناقضات منطقی و دوگانه که بر تجربة دنیوی از عینیت و فردیت حاکم است، به سوی  تجربة فنا در معشوق ببرد: «ابلیس در اقیانوس قادر متعال افتاد و دیدگانش کور شد و گریست: راه من به راهی جز تو ختم
نمی­شود که من محبی ذلیلم. خداوند فرمود: تکبر می­کنی، گفت: اگر لحظه­ای با تو بودم، تکبر در من لایق بودی ... . (حلاج، 1913: 42).

با تأملی در حکایت موسی و ابلیس در طواسین می­توان به این نتیجه رسید که بسیاری از آموزه­ها و اندیشه­های حلاجی در متن داستان نمایان می­شود.

به عنوان نمونه حلاج مهمترین نشانة تقابل رابطة ابلیس و خداوند را این می­داند که نیروی محرک ابلیس در امتناع او از سجده کردن بر آدم اعمال زور نیست بلکه ژرفای اندیشة عارفانۀ او دربارة معشوق است. «فرشتگان به عنوان حمایت از آدم در برابرش سجود کردند، ابلیس به خاطر طول دوران سیر و مشاهده­اش از سجدۀ آدم سرباز زد.» (همان: 55)

از دیدگاه حلاج جوهرة شهود عرفانی ابلیس، ایثار او برای عشق است. ایثاری متقابل و به اختیار، زیرا چنین آزمونی از طریق جبر به بار نمی­آید.

اندیشة قلندری در حکایت حلاج

با غور و اندیشه در حکایت موسی و ابلیس در متن الطواسین، ضمن آشکاری تفکر اضداد، می­توان به آسانی رگه­های اندیشة قلندری را دریافت. به نظر می­رسد حلاج پس از گذراندن دورة انزوا در مکه و ساختن کعبه در بغداد و دعوت مردم برای چرخیدن و طواف به گرد آن، در پی شکستن تابوهایی است که سال­ها بر ذهن و ضمیر مردم حکومت می­کرده­اند و گاه از دلایل حاکمیت قدرت­های بلامنازع بوده­اند(شفیعی، 1386: 51).

به نظر می­رسد دفاع حلاج از ابلیس، دفاع از مذهب وی نیست، دفاع از شجاعت ورود به قلمروهایی است که به دلیل قدسیت یا ممنوعیت و حرام بودن نمی­توان از آنها سخن گفت. بقلی نیز در ترجمة منطق­الاسرار به این مطلب این­گونه اشاره می­کند:

آنچه حسین از وصف ابلیس و فرعون و ... آورده است، دعوی خودش بود. از ایشان مردانگی بپسندید، چون از دعوی به وعید بازنگشتند. اقتدا به شجاعت ایشان کرد نه به مذهب ایشان (بقلی، 1387: 575).

البته بقلی از پذیرش ظاهری سخنان حلاج سرباز می­زند و سعی می­کند تا با تنزل دادن شهود ابلیس به حد یک رؤیای دستیابی به پادشاهی آسمان از تأثیر این سخنان بکاهد و معتقد است که اگر ابلیس واقعاً قلمرو الهی را مشاهده کرده بود، خداوند او را کافر نمی­خواند.

به عقیدة بقلی این آدم بود و نه ابلیس که شهود را تجربه کرد و به خاطر روح الهی که در او دمیده شد، به برتری منحصر به فردی دست یافت (بقلی، 1385: 386).

حکایت دیدار ابلیس و عیسی

بقلی برای آنکه گفتگوهای ابلیس را از جنس وسوسه معرفی می­کند و بر آن اصرار می­ورزد، هشدار می­دهد که هیچ کس از وسوسة شیطان در امان نیست و ابلیس علاوه بر موسی، بر سر راه عیسی نیز قرار گرفت تا ظاهراً مرتبه و مقام معنوی عظیم او را ستایش کند: ای عیسی تلاش تو در خدمت و طاعت آن چنان برتری برایت حاصل کرده که اینک تو خداوندگار زمین هستی و «او» خداوند آسمان­هاست. «عیسی هرگونه مرتبة الهی را انکار کرد و خود را خدمتکار متواضع خداوند خواند. اما ابلیس دست نکشید و سوگند یاد کرد به اغوای عیسی ادامه دهد. پس خداوند فرشتگان مقرب خود میکائیل و جبرئیل را یکی از پی دیگری فرو می­فرستد تا ابلیس را دستگیر کنند و به بند کشند و او را به قلمرو خورشید برند. اما ابلیس گستاخانه نقشه­ای برای فرار می­کشد و دوباره بر سر راه عیسی می­آید و فریاد می­زند: ای عیسی تو خالق زمینی و او خداوند آسمان. عیسی بترسید، فریاد برآورد و گفت: من بندة او هستم و او از این علامات منزه و مبراست. اسرافیل و عزرائیل هر دو آمدند و آن ملعون را گرفتند و همچنین سیصد فرشته به مدد آمدند و او را در چاه مغرب مقید کردند و محبوس داشتند و موکل بودند تا عیسی از مناجات فارغ شد. بعد از ایامی او را بدید. گفت: ای عیسی اگر نه مرا در چاه مغرب می­کردند و بند بر می­نهادند و سیصد ملک بر من موکل می­بودند، آن با تو می­کردم که با پدرت علیه­السلام کرده­ام (همان: 387).

روایت غزالی از دیدار موسی و ابلیس

ابن جوزی در کتاب القصاص والمذکرین شرح دیگری از حکایت موسی و ابلیس آورده است و استفاده از این قصه را به احمد غزالی نسبت می­دهد (ابن جوزی، 1386: 154).

همچنین این داستان در بحرالمحبه فی اسرار الموده فی تفسیر سورۀ یوسف نیز آمده است. این کتاب در ایران به سال 1312 هجری قمری به نام محمد غزالی چاپ شده است اما چاپ 1876 م بمبئی به نام احمد غزالی است. متن داستان بحرالمحبه با داستانی که ابن جوزی  در اثر خویش آورده است از نظر مکان و کنش اصلی یکسان است اما گفتگوها در اثر ابن جوزی گستاخانه­تر است. به نظر می­رسد که ابن­جوزی این قصه را از کتاب مجالس غزالی به عنوان ایراد بر عقاید وی آورده است و بعد از او دیگر تذکره­نویسان به نقل از وی در کتاب­های خودشان وارد کرده­اند (غزالی، 1376: 180).

در بحرالمحبه وقتی موسی دلیل امتناع ابلیس را از سجده می­پرسد. وی می­گوید: نخواستم که از ادعای خود بازگردم و به مثل تو شوم. من دوست داشتن خدا را مدعی بودم و نخواستم بر غیر او سجده کنم.

اما تو ادعای محبت او را داشتی و از خدای خواستی که او را بنگری. اما به کوه نگریستن، اگر ننگریسته بودی، هر آینه پروردگارت را می­دیدی. سپس موسی از ابلیس
می­پرسد: بدترین مردم نزد تو کیست؟ می­گوید: آنکه آخرتش را به دنیایش بفروشد و وای به کسی که چنین کند (غزالی، 1876: 37).

چنانکه می­بینیم این داستان در پایان حاوی پندی از سوی ابلیس است که تأکیدی بر آموزه­های یکتاپرستی راستین و صادق دارد. حکایت غزالی در مجالس شباهت زیادی به داستان حلاج دارد. ابلیس در این حکایت خودش را رهین عشق و شوق الهی می­داند و از اینکه به لعنت خدا مخصوص گشته است، به خود می­بالد. در روایت غزالی در مجالس بر اخلاص، عشق و قطع طمع در عبادت حق تأکید شده است که با آموزه­های حلاجی و تفکرات ملامتی او سازگاری دارد (غزالی، 1376: 180؛ غزالی، مجموعه آثار فارسی:71).

در القصاص و المذکرین ابن جوزی برای اثبات تعالیم شریعت مدارانة خویش و نقد بر آرا و عقاید غزالی خود نیز وارد فضای داستان می­شود و می­آورد: غزالی گفت: هر که یکتاپرستی را از ابلیس نیاموزد، زندیق است و آنجا که ابلیس می­گوید: چون محبت خداوند نسبت به دیگری غیر از من فزونی می­گیرد، من عشقم را به او می­افزایم. باز ابن­جوزی
می­آورد که غزالی گفت: چون ابلیس رانده شده، طاقتش، عشقش و ذکرش کاستی نگرفت (ابن­جوزی، 1386: 104).

به نظر می­رسد ابن­جوزی برای نشان دادن و تأکید بر تلبیس­های ابلیس علاوه بر طرح اصلی داستان به دیگر سخنان غزالی از این دست نیاز دارد و از آنها چون ابزاری برای تفسیر و تحلیل داستان بهره می­جوید. به نظر می­رسد طرح اصلی داستان غزالی همان است که از بحر المحبه ذکر شد و اضافه شدن گفتارهای غزالی در این از باب بهره­برداری ابن جوزی از این مقولات است.

حکایت دیدار ابلیس و موسی در آثار عطار 

نمونه­ای دیگر از داستان دیدار ابلیس و موسی در الهی­نامة عطار آمده است. این داستان بیشتر از آنکه بر گفته­های ابلیس مبنی بر خلوص توحیدی­اش تکیه کند، بر فزونی عشق و ایثار ابلیس و بیتابی او در مقابل سرنوشت اندوهبار خویش تأکید دارد. در داستان عطار، بار دیگر موسی در راه سیناست که از فاصله­ای دور ابلیس را می­بیند و از او می­پرسد چرا در مقابل آدم سجده نکرده است؟

                                                                               (عطار، 1339: 111 )

البته ابلیس در مصیبت­نامة عطار با تصویری متفاوت نمایان می­شود و آن تصویر عاشقی قدرتمند و صاحب اراده است که به خاطر غیرت عشق بر آدم سجده نمی­برد. آنجا که حکایت صوفی­ای را بیان می­کند که عاشق دختر سلطانی شده بود اما هنگامی که دختر از او خواست خواهرش که از او زیباتر است نگاه کند، صوفی به سوی او نگریست. در اینجا عطار می­گوید، اگر صوفی عاشق واقعی بود، حاضر نمی­شد به غیر معشوق نگاه کند:

                                                                                (عطار، 1338: 242)

و در پایان نتیجه­گیری می­کند که قصة ابلیس همانند این حکایت است و اگر وی حاضر به سجده بر آدم نشده است، در حقیقت به خاطر عشق راستین وی نسبت به حق تعالی بوده است.

پیتر اون در کتاب تراژدی ابلیس خود می­آورد: از این نمونه­ها چنین برمی­آید که افسانة موسی و ابلیس کابردهایی درونی و لاینفکی در اشکال اسطوره­ای دارد. چون بخشی از همان ماهیت روش اسطوره­های ادبی است که انعطاف­پذیری هنری آن، برای کشیدن طرح موردنظر هنرمند کافی است. نمونه­ها و شواهدی که این داستان بی­نظیر در آنها شکل می­گیرد، حداقل دربردارندة دو لایة کاملاً مجزا و واضح از روایت ابلیس هستند: نظریة خردمندانه­ای که تفسیرش بر این قاعده مبتنی است که تمام خیالات ابلیس، علی­رغم سرشت احساساتی گفتارش و تراژدی رانده شدنش محصول نیروی فریبکاری اوست و نظریة مجذوبانه­تری که در شخصیت پیچیده و غم­بار ابلیس نمونة بارز از خودگذشتگی عاشقانه را، روشی برای عشق عرفانی کشف می­کند  (اون،1983: 62).

ظاهراً این­گونه به نظر می­رسد که عطار به شیوة حلاج، احمد غزالی و عین­القضاة همدانی ابلیس را عاشقی راستین و موحدی به کمال می­داند:

                                                                                       (همان: 242)

اما با اندکی تأمل در مقوله­های ابلیسی عطار چه در حکایت دیدار موسی و ابلیس و چه در فقرات دیگر، لایه­هایی دیگر از اندیشة عطار آشکار می­شود و آن بعد تعلیمی و
عبرت­آموزی از مسألة ابلیس است. او همواره سالکان طریقت را به عبرت گرفتن از ماجرای ابلیس دعوت می­کند و آنها را به آموختن مردی از ابلیس لعین تشویق می­کند. آنجا که همچون عین­القضاة وی را محک نقدمردان می­داند و از زبان ابلیس می­آورد:

                                                                                    (عطار، 1339: 130-129)

عطار را می­توان از زمرة عرفایی دانست که از پارادوکس ابلیس برای اثبات و شرح و القای تعالیم خویش بهرة فراوان جسته­اند. چنانکه بارها از زبان ابلیس اظهار می­کند اگرچه راندۀ درگاه خدا هستم؛ ذره­ای از راه او سرنمی­پیچم:

                                                                                       (همان: 131)

وی با بیان قصة ابلیس قصد تحریض و تنبیه سالکان راه را دارد و بارها به آنان متذکر می­شود که ابلیس با آنکه مطرود درگاه الهی است اما هرگز از ذکر وی غافل نیست و درس بندگی و اطاعت را از وی باید آموخت:

                                                                                                     (همان)

حکایت ابن غانم، جامع میان شریعت و طریقت 

یکی از شاعران و صوفیانی که به حکایت ملاقات موسی و ابلیس در طور پرداخته است، ابن­غانم است. علی­رغم تلاش­های فراوان وی در تبیین مبانی تصوف و جمع میان شریعت و طریقت، شخصیت ابن­غانم کمتر معرفی و شناخته شده است. وی به عنوان چند تن از افراد خاندانی است که در سده­های 7 و 8  هجری قمری در ممالیک مصر و شام می­زیستند و بیشتر ادیب، شاعر، کاتب و یا عهده­دار مناصب دیوانی بودند. نسبت آنان به غانم بن علی مقدسی که از عارفان و صوفیان بیت­المقدس بود؛ می­رسد. برخی از افراد این خاندان بعدها از بیت­المقدس به مصر و شام کوچیدند. یکی از افراد شناخته شده و بنام این خاندان، صوفی موردنظر ما، ابو محمد عزالدین عبدالسلام بن احمد بن غانم است که آگاهی دربارة زندگی او اندک است. ولادتش حدود سال 628 هجری قمری حدس زده شده است. در آغاز جوانی به آموختن قرآن رو آورد و سپس علوم متداول زمان خود را فراگرفت و آنگه به آثار و اندیشه­های صوفیانة جدش غانم بن علی که از مشایخ صوفیه بود، انس و الفت گرفت و گرایش به تصوف وی را برای ورود به میدان وعظ و خطابه آماده ساخت. یونینی نمونه­هایی از خطبه­های او را که در دمشق و در مراسم حج ایراد کرده، گزارش کرده است. او را از صوفیانی دانسته­اند که شیوة اعتدال برگزید و سعی داشت با تأویلات به جا میان شریعت و طریقت که از دیدگاه او ظاهر و باطن دین است، سازش بر قرار کند. به همین جهت بر حلاج خرده می­گرفت که چرا راز نگه نداشت و جان بر سر آن نهاد (صلاحیه، 35، موسی پاشا، 468،469، به نقل از دایرةالمعارف اسلامی).

وی اندیشه­های صوفیانة خود را نزدیک به فهم مردم عادی بیان می­کرد. چارچوب کلی اشعار او قالب سنتی قصیده و مضمون کلی آن همانند دیگر شعرای صوفی، عشق است. شعرهایش آکنده از اشارات و تعبیرات صوفیانه و باورها و معتقدات مذهبی است. نثر ابن غانم آهنگین، مسجع و پر تصنع است و گاه اشارات و رموز عرفانی در قالب تمثیل در آن عرضه شده است. ابن غانم قبل از 50 سالگی در پی سقوط از پرتگاهی جان سپرد و در مقبرة باب النصر در قاهره به خاک سپرده شد (دایرة­المعارف بزرگ اسلامی، ابن غانم).

ابن­غانم در کتابی به نام القول النفیس فی تفلیس ابلیس داستان دیدار موسی و ابلیس را آورده است البته با برداشتی کاملاً متفاوت از این داستان که با آرای حلاج و احمد غزالی و  ...  در تقابلی کامل است. کتاب القول النفیس فی تفلیس ابلیس حاوی مناظرات خیالی و رو در رو با ابلیس است که به شیوة جدل بر او چیره گشته است. ظاهراً مؤلف این رساله را در رد کتاب تلبیس ابلیس ابن جوزی نوشته است تا نشان دهد شیطان را بر دل اولیا راهی نیست. برای فهم اندیشة ابن غانم در تبیین حکایت موسی و ابلیس در تفلیس ابلیس لازم است که با آرا و اندیشه­های او در دیگر کتاب وی یعنی حل الرموز و مفاتیح الکنوز آشنا شویم. مؤلف در این کتاب به تأویل و شرح برخی از مفاهیم اساسی تصوف پرداخته و ضمن آن مصایب حلاج را به روش داستانی و رمزگونه عرضه کرده است. این اثر در 1317 هجری قمری /1899م در قاهره به نام زبده التصوف به طبع رسیده است و به اشتباه به عزالدین بن عبدالسلام مقدسی نسبت داده شده است (همان).

قصد ابن غانم از طرح داستان ابلیس و موسی، توصیف و ترسیم چهره­ای فریبکار و نیرنگ­ساز برای ابلیس است که گمراهی درونی، محکومیت ابدی را برایش به ارمغان
می­آورد. تفسیر ابن غانم همانند تفسیر بقلی از داستان موسی و ابلیس بر کوه سینا تکرار گویایی از روایت­های سنتی دربارة ابلیس است که به او جنبه­ای منفی می­دهد. تفاوت اساسی دیدگاه­های افرادی نظیر حلاج، احمد غزالی و عطار و ... و در تقابل آنها اشخاصی چون ابن جوزی، ابن غانم و روزبهان بقلی در فهم مسألة ابلیس در حکایت دیدار موسی و ابلیس در طور چیست؟ مسلماً علم هرمنوتیک و رعایت قواعد هرمنوتیکی خواهد توانست ما را به فهم و تفسیری دقیق از مسألة ابلیس با توجه به آثار این اشخاص، برساند.

آنچه مسلم است این است که تمایلات روحانی متفاوت و تلقی­های مختلف آنها از تجارب و آموزه­های صوفیانه و نگاه معقول ابن غانم در جمع میان شریعت و طریقت و نگاه شورانگیز و عاشقانة حلاج آنها را واداشته تا به کلی درگیر این روایت شوند و فهمی متفاوت از آن در قالب کلمات ارائه دهند در حالی که در تفسیر هر دو طرح اصلی داستان یکسان است.

ابن عربی و حکایت ملاقات موسی و ابلیس

ابن عربی در کتاب تلبیس ابلیس التعیس خویش، حکایت ملاقات موسی و ابلیس را آورده است. در این کتاب ابلیس دیدار خودش را با موسی برای آدم روایت می­کند: ای آدم، موسی را به عقبة طور دیدم و او با آنچه از طرف خدا به وی اعطا شده بود، خرسند بود. به من گفت: چه چیزی تو را از سجده کردن باز داشت. گفتم: وارد غیبی بر ارادة حق و سپس شعر شورانگیزی از زبان ابلیس می­آورد که معنی آن را ذکر می­کنیم: اگر بهر من از تو آن جفا و هجران است، دیگر برایم فرق نمی­کند که روزگار به من وفا نکند یا جفا و هرگاه چراغ پذیرش خاموش گشت، چه کسی می­تواند مرا از تاریکی دریا و دشت برهاند. می­گریم و گریه چارة بیمار نیست و روزگار خویش می­گذرانم در حالی که از درد عشق درمان نیافته است. اما برای رانده شدن جز گریه چه چاره­ای است و مهجور را چه مونسی جز فسوس و اندوه (ابن­عربی، 1385: 72، 121).

روایت شیخ محمود شبستری

از دیگر عارفانی که داستان ملاقات موسی و ابلیس در عقبة طور را آورده­اند، شیخ محمود شبستری (ف: 720 هـ. ق) است که مضمون و سبب سجده نکردن ابلیس شبیه دلایلی است که غزالی آورده است. در داستان شبستری ابلیس به موسی می­گوید تو بدان سبب لن ترانی شنیدی که از وی روی بگرداندی و به کوهسار نظر کردی. به نظر می­رسد قصد شبستری از طرح داستان ابلیس و موسی چون عطار، دعوت غیرمستقیم مخاطبان به توجه خالصانه به سوی خداست، وقتی که از زبان ابلیس می­سراید:

                                                                          ( شبستری، 1352: 131)

ملاقات موسی و ابلیس در حکایت مصباح الهدایه

اما آنچه عزالدین محمود کاشانی (ف: 735 هـ. ق) در داستان ملاقات موسی و ابلیس آورده است، نه تنها در مضمون بلکه در عبارات نیز شباهت­هایی با گفتار حلاج دارد. او نیز به شیوة حلاج از آموزه­های پارادوکسیکال برای بیان موضوع ابلیس سود می­جوید و در عین حال نهایت همة این متناقض نماها را یکی می­خواند و وصل و جدایی و قرب و دوری را یکسان می­داند (کاشانی، 1381: 390).

حکایت موسی و ابلیس در گفتار امیرحسینی هروی

 امیرحسینی هروی، عارف شاعر قرن هشتم با بیانی شورانگیز و زیبا حکایت ملاقات موسی و ابلیس در عقبة طور را آورده است که بیش از دیگران به نقش عبرت­آموزی از مسألة ابلیس تأکید می­کند و به عقیدة او ابلیس در راه حقیقت یا مجاز، هر چه گمانش بود، کار را به کمال رساند و دعوی را از قلندری باز شناخت اما برخی سالکان تنها مزلق­های طریق هستند و مقهور نور سیاه ابلیسند. از آنجا که حکایت هروی از زیباترین­های این نوع است برخی ابیات آن را برگزیده و ذکر می­کنیم:

                                                                 (امیرحسینی هروی، 1372: 105)

نتیجه­گیری

حکایت دیدار موسی و ابلیس دربردارندة بسیاری از تفکرات و تعالیم عارفان مشهور ایرانی است که حلقة آغازین آن حلاج است. این حکایت که با جریان خاص اندیشه­های مدافعان ابلیس پیوند دارد، علی­رغم ساختار و صورتش، آموزه­های والایی را در بطن خود می­پروراند. آنجا که حلاج از این حکایت برای ایثار در مقابل عشق حق سود می­جوید و تفکر اضداد را در صحنة هستی برای آشکاری حقیقت به نمایش می­گذارد. همچنین از طرح آن برای اثبات تعالیم قلندری و شکستن تابوها در جامعه بهره می­گیرد. در روایت غزالی بر اخلاص، عشق و قطع طمع در عبادت تأکید شده است.  برخی از عارفان، سالکان طریقت را به عبرت گرفتن از ماجرای ابلیس دعوت می­کنند و برخی نیز همه اینها را متناقض­نماهایی می­دانند که در نهایت یکسان هستند. بعضی از عرفا هم مخاطبان خویش را با این سؤال بزرگ مواجه می­کنند که ابلیس در راه مجاز خود مرد آمد، ما در راه حقیقت خود چگونه­ایم؟ نهایت اینکه این حکایت به دلیل دارا بودن طرحی هنرمندانه از یک روایت اسطوره­ای قابلیت خوانش­های متفاوت، در اندیشة مردمان هر عصر و زمان­های گوناگون را دارد.