جایگاه روایت در متون منثور فارسی قرن چهارم تا هفتم هجری

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیات علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی

2 کارشناس ارشد دانشگاه رازی

چکیده

روایت در جلوه­های گوناگون فرهنگ بشری دیده­ می­شود. آنگاه که از این دیدگاه به متون فارسی منثور بازمانده از قرن چهارم تا هفتم هجری بنگریم؛ این پرسش مطرح می­شود که: «کدام یک از اشکال روایی در کهن­ترین متون منثور فارسی قرن چهارم تا هفتم هجری دیده­ می­شود؟» هدف این پژوهش رسیدن به شناخت کلی از پیشینۀ حضور اشکال گوناگون روایی در متون دوران آغازین زبان فارسی است. بررسی توصیفی- تحلیلی صدها متن منثور بازمانده از این دوران شکوفایی نثر نشان می­دهد که محتوای متون این دوره از موضوعات گوناگونی چون نجوم، بلاغت، فلسفه، سیاست، جغرافیا، تاریخ، اساطیر، سفرنامه، منشآت، تفسیر، دانشنامه، تذکره، اخلاق، کلام، تعبیر خواب، موسیقی، هندسه، طلسمات و... سخن می­گوید. مهم­تر آنکه در 85% متون مورد بررسی، شکلی از اشکال روایی دیده ­می­شود و فرم­های روایی چون گزارش، حکایت، قصه و داستان بلند کاربردهای مهمی در متن دارد. از جمله گزارش و نقل رخدادهای گذشته، توصیف موقعیت­ها، خلق تمثیل­های استشهادی، بیان اندیشه­ها، روشنگری اندیشه­های مبهم و پیچیده، بیان مشاهدات، ثبت تجربیات و روایت داستان. یافته­ها همچنین نشان­دهندۀ تنوع موضوع و کاربردهای گوناگون و گسترده گونه­های روایی در زندگی اجتماعی پارسی­زبانان قرن چهارم تا هفتم هجری است. وجود چنین خزانه­ای سرشار از اشکال روایی در دوران آغازین نثر خود گواه آن است که پیشینۀ سنّت روایت­پردازی، در زبان فارسی، به دورانی بسیار کهن­تر از قرن چهارم بازمی­گردد. این میراث گرانبار پشتوانۀ نویسندگان­ خلاق این دوران شده تا با دگرگون­کردن فرم­های ساده به فرم­های پیچیده­تری از روایت دست ­بیابند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Place of Narrative in Persian Prose Texts of Fourth to Seventh Centuries

نویسندگان [English]

  • soussan jabri 1
  • Hoda Esmaili 2
1 Assosiat Professor of Literature and Language, Razi Univesity. Kermanshah. Iran
2 M. A. Razi University
چکیده [English]

Narration is seen in different aspects of human culture. When the Persian prose texts of 4th to 7th centuries (A.H) will be revised from such a perspective, this question will be raised: which narrative forms are identifiable in the most ancient Persian prose texts from 4th to 7th centuries? The aim of this study is to reach a general understanding toward the presence of various narrative forms in the texts of the early years of Persian language. The exploration of hundreds of texts of prose-writing period shows that the content of these texts comprises different subjects such as astrology, rhetoric, philosophy, politics, geography, history, mythology, travel writing, epistolary, commentaries, encyclopedia, biography, ethics, theology, dream interpretation, music, geometry, talismans, etc. And more importantly, in 85% of texts which are under investigation, a variety of narrative forms is observable and different forms such as reportage, tale and long stories are of significant functions in the texts for example, reporting and citing the past events, describing the situations, creating allegories, expressing the ideas, elucidating the ambiguous and elusive thoughts, depicting the observations, recording the experiences and narrating the stories. The results also show the variety of subjects as well as various functions of narrative kinds in the social life of Persian speakers of these mentioned centuries. The existence of such a reservoir enriched in narrative forms in the early years of prose-writing implies that the history of narration in the Persian language dates back to far older times than the 4th century. Such a rich heritage paved the way for creative writers of the present time to create more intricate forms of narrative by transforming the simple ones.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Prose
  • Narration
  • Reportage
  • Tale
  • story
  • 4th to 7th Centuries
ابن بلخی (1313). فارس­نامه. تصحیح سیدجلال­الدین طهرانی. تهران: مطبعۀ مهر.
ابن زیار، عنصرالمعالی کیکاوس (1390). قابوس­نامه. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ابن سینا، حسین بن عبدالله (1331). کنوز المعزّمین. تصحیح جلال­الدین همایی. تهران: انجمن آثار ملّی.
ابن عبیدالله، ابوالمعالی محمد (1376). بیان الادیان. تصحیح محمد دبیرسیاقی. تهران: روزنه.
ابی­الخیر، شهمردان (1362). نزهت­نامه علایی. تصحیح فرهنگ جهان­پور. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ارّجانی، فرامرزبن خداداد بن عبدالله (1343). سمک عیّار. تصحیح پرویز ناتل خانلری. جلد 1. تهران: دانشگاه تهران.
اسفزاری، ابوحاتم مظفّر (1356). کائنات جو. تصحیح محمدتقی مدرس رضوی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
انصاری، عبدالله (1377). مجموعه رسائل خواجه عبدالله انصاری. تصحیح محمد سرور مولایی. تهران: امیرکبیر.
بلخی، حمیدالدین ابوبکر بن عمر (1365). مقامات حمیدی. تصحیح رضا انزابی نژاد. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
بلعمی، ابوعلی محمد (1388). تاریخ بلعمی. تصحیح محمدتقی بهار. به کوشش محمدپروین گنابادی. تهران: زوّار.
بیرونی خوارزمی، ابوریحان (1362). التفهیم لاوایل صناعه التنجیم. تصحیح جلال­الدین همایی. تهران: بابک.
بی نا (1372). ترجمه تفسیر طبری، ویرایش جعفر مدرّس صادقی، تهران: نشر مرکز.
بی نا (1340). حدودالعالم من المشرق الی المغرب. به کوشش منوچهر ستوده. تهران: دانشگاه تهران.
بیهقی، ابوالحسن علی بن زید (1317). تاریخ بیهق. تصحیح احمد بهمنیار. تهران: بنگاه دانش.
بیهقی، ابوالفضل (1388). تاریخ بیهقی. تصحیح محمدجعفر یاحقّی و مهدی سیّدی. تهران: سخن.
پورنامداریان، تقی(1368). رمز و داستان­های رمزی در ادب فارسی. تهران: علمی و فرهنگی.
تفلیسی، ابوالفضل حبیش بن ابراهیم (1387). کامل التعبیر. تهران: پل.
جبری، سوسن (1379). بررسی ساختار حکایت­های گلستان با الهام از داستان­نویسی امروز. پایان­نامه کارشناسی ارشد. رشتۀ زبان و ادبیات فارسی.  دانشکده ادبیات و علوم انسانی دکتر علی شریعتی. مشهد: دانشگاه فردوسی.
ــــــــــ (تابستان 1390). «حکایت و جهان­بینی صوفیانه». بوستان ادب. مجله دانشکده ادبیات دانشگاه شیراز. شماره دوم. سال سوم. صص 99-69.
جرفاذقانی، ابوشرف ناصح بن ظفر (1357). ترجمه تاریخ یمینی. به اهتمام جعفر شعار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
خزاعی نیشابوری، حسین بن علی (1377). روض الجنان و روح الجنان. تصحیح محمدجعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح. مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی آستان قدس رضوی.
ذوالفقاری، حسن (پاییز 1388). «طبقه­بندی قصه/ داستان­های سنتی فارسی». جستارهای ادبی. دوره چهل و دوم، شماره 166. صص 45-23.
رازی، فخرالدین (1372). «علم موسیقی برگرفته از جامع­العلوم». معارف. شماره 2 و 3. صص 110-88.
رهگذر، رضا (بهار 1377). «حکایت و مختصات آن». ادبیات داستانی. شماره 46. صص 26-21.
سهروردی، شهاب­الدین (1348). مجموعه آثار فارسی شیخ اشراق، تصحیح سیدحسین نصر. تهران: دانشگاه تهران.
شمیسا، سیروس (1383). انواع ادبی. تهران: فردوس.
صفا، ذبیح­الله (1388). تاریخ ادبیات در ایران. جلد دوم. تهران: انتشارات فردوس.
طوسی، نظام­الملک (1371). سیاست­نامه. تصحیح محمد قزوینی و به کوشش جعفر شعار. تهران: شرکت سهامی کتاب­های جیبی.  
ظهیری کاتب سمرقندی، محمدبن علی (1349). اغراض السیاسه فی اعراض الریاسه. تصحیح جعفر شعار. تهران: دانشگاه تهران.
عباسی، حبیب­الله (تابستان 1387). «حکایت­های عرفانی و نقش آنها در گفتمان منثور صوفیانه». پژوهش­نامه علوم انسانی. شماره 58. صص 86-65.
عثمانی، ابوعلی حسن بن احمد (1345). ترجمه رساله قشیریه. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
عطّار نیشابوری، فریدالدین محمد (1346). تذکره الاولیا. به تصحیح محمد استعلامی. تهران: زوّار.
عوفی، سدیدالدیـن محمـد (1335). لبـاب­البـاب. بـه
تصحیـح سعیـد نفیـسی. تهـران: کتـابخانۀ علمی.
غزالی، ابوحامد محمد (1333). فضائل الانام من رسائل حجه الاسلام، تصحیح عباس اقبال آشتیانی، تهران: کتابفروشی ابن سینا.
قبادیانی، ناصرخسرو (1384). سفرنامه. تصحیح محمود غنی­زاده. تهران: اساطیر.
قزوینی­رازی، نصیرالدین ابورشید عبدالجلیل (بی­تا). النقض. تصحیح سیدجلال­الدین حسینی ارموی. بی­جا.
کان دیویس، رابرت و لاری فینک (1373). «نقد ادبی قـرن بیسـتم». مجله ارغنـون. ترجمـه هالـه لاجوردی. سال اول. شماره 4. صص 17-1.
کرمانی، افضل­الدین ابوحامد احمد (1326). بدایع الزمان فی وقایع الکرمان. گردآورنده مهدی بیاتی. تهران: دانشگاه تهران. 
ــــــــــ (1311). عقدالعلی للموقف الاعلی. تصحیح علی محمد عامری نائینی. تهران: مطبعه مجلس.
گردیزی، ابوسعید عبدالحیّ (1347). زین­الاخبار. تصحیح عبدالحیّ حبیبی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
مستملی بخاری، ابوابراهیم اسمعیل (1349). شرح تعرّف. تصحیح احمدعلی رجایی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ملطیوی، محمد بن غازی (1383). روضه العقول. تصحیح محمد روشن و ابوالقاسم جلیل­پور. تهران: نشر آثار. 
منشی، ابوالمعالی نصرالله (1382). کلیله و دمنه. تصحیح مجتبی مینوی. چاپ 24. تهران: امیرکبیر.
میبدی، ابولفضل رشیدالدین (1382). کشف الاسرار و عده‌الابرار. تصحیح علی­اصغر حکمت. تهران: امیرکبیر.
میرصادقی، جمال (1365). ادبیات داستانی. تهران: مؤسسۀ فرهنگی ماهور.
ـــــــــ (1388). عناصر داستان. تهران: سخن.
میهنی، محمدبن منوّر (1386). اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی­سعید. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگاه.
نرشخی، ابوبکرمحمدبن جعفر (1363). تاریخ بخارا. ترجمه محمدبن زفربن عمر و به تصحیح مدرّس رضوی. تهران: توس.
نظامی عروضی سمرقندی، احمد (1368). چهار مقاله. تصحیح محمد قزوینی. تهران: کتابخانه طهوری.
نیشابوری، ابوسعدمحمد (1334). شرح قصیده فارسی خواجه ابوهیثم احمدبن حسن جرجانی. تصحیح و مقدمه فارسی و فرانسوی هنری کربین و محمد معین. تهران: بخش ایران­شناسی انستیتو ایران و فرانسه.
نیشابوری، ابواسحق ابراهیم (1340). قصص الانبیاء. به اهتمام حبیب یغمایی. تهران: بنگاه ترجمه­و نشر کتاب.
وطواط، رشیدالدین (1362). حدائق السحر فی دقائق الشعر. تصحیح عباس اقبال آشتیانی. تهران: طهوری و سنایی.
Barthes, Roland, and Lionel Duisit (1975). “An Introduction to the Structural Analysis of Narrative”. New Literary History. Vol. 6. No. 2. On Narrative and Narratives. Published by: The Johns Hopkins University Press. pp. 237-272.