بررسی و تحلیل مقایسه¬ای داستان گنج¬نامه در مقالات شمس و مثنوی معنوی

مقدمه

بی‌گمان اگر ستارة شمس در افق قونیه نمی‌درخشید و جلال‌الدین محمد را با انوارش ملتهب نمی‌کرد معانی بلندی از عشق همچنان در پرده می‌ماند و این همه شعر و شور و هنر پدیدار نمی‌گشت در واقع مولوی بلبلی نبود که این همه قول و غزل را به دیدار رخسار شمس بسراید.

از آنجا که مولوی در آثار خویش مکرراً از شمس تبریزی و تأثیر روحی و رفتاری وی در خود یاد می‌کند، نویسنده سعی می­کند ضمن بررسی زوایای این تأثیر، تحقیقی درست از مبانی فکری مولوی را ارائه کند. بنابراین با درک این نکته بدان جا می‌رسیم که امروزه فهم درست آثار متقدمان را می‌توان با کاوش در سرچشمه‌های افکار و آبشخور فکری ایشان به دست آورد. از این­رو کاوش در مقالات شمس با فرض تأثیر شمس بر مولوی مأخذی عمده برای فهم درست و نیز گشودن بسیاری از غوامض مثنوی است.

قصه راحت‌ترین و بهترین روش برای رسیدن درون پردة اشیاست. روشی که از دیرباز قصه­نویسان کهن آغاز کردند چه از زبان اشیاء بوده باشد یا حیوانات یا انسان تا به دوران ما برسد، تصاویر هنرمندانۀ هستی را ترسیم می‌کند. در نهاد این قصه‌ها انبوهی از تعالیم حکمی، عرفانی، اجتماعی و اخلاقی وجود دارد که قصه­پرداز با کمک رمز و نماد، تمثیل و تلمیح و بسیاری از ابزارهای زبانی، خواننده را بهره‌مند می‌سازد.

گنج­نامه داستانی کاملاً عرفانی است و شمس تبریزی آن را به بهانۀ شرح و بیان علم و عقل ظاهری (حصولی) در برابر علم عرفانی و قلبی (حضوری) طرح می‌کند. وی در

این حکایت کوتاه می‌کوشد تا انسان را با نفس حقیقت­بین خود آشنا کند. چنان که مولوی نیز در راستای داستان شمس، ماجرای فقیری روزی­طلب (شخصیت اصلی داستان) را با سرگذشت شخص روزی­طلب در عصر داود پیامبر متناسب و یکسان می‌بیند. از این­رو قهرمان داستان مثنوی، با طرحی از پیش تعیین شده و تمهیداتی منظم وارد ماجرای بزرگ عرفانی می‌شود و با 322 بیت خواننده را به همراه خویش می‌کشاند.

مولوی در خلال این داستان بلند که می‌توان سرآغاز موضوع آن را در دفتر سوم مثنوی بیت 1451 پیدا کرد، با ابزارهای گوناگون زبانی، تمثیلات و تلمیحات بسیار به بیان موضوعات معقول و محسوس می‌پردازد. پژوهش حاضر که به بررسی ساختاری و تطبیقی داستان گنج­نامه از مقالات و مثنوی می‌پردازد، و البته اینکه تحقیقی در قالب مقاله در این زمینه - تا جایی که نگارنده تأمل کرده ‌ـ وجود ندارد؛ سعی می­کند ضمن تحلیل ساختار داستان در این دو متن و نحوۀ رویکرد مولوی به این داستان؛ میزان و چگونگی تأثر مثنوی از مقالات شمس را نشان دهد. فروزانفر ماخذ این داستان را مقالات شمس می‌داند که مولوی ممکن است از خود او شنیده یا در اثرش خوانده باشد. اما این هم ممکن است که مولوی این داستان را از جایی دیگر اخذ کرده که به روشنی برای محققان مشخص نشده است. هر چه باشد به وضوح پیداست که جان مایه این داستان همان است که عرفا در طی قرون متمادی بارها خواندند و نوشتند و نقل کردند و در آرزوی رسیدن به مرتبه و مقام بلند اتصال و یکی شدن به حقیقت مطلق هستی تلاش‌ کردند.

داستان گنج­نامه در مقالات شمس و مثنوی معنوی

«هر که فاضلتر دورتر از مقصود. هر چه فکرش غامضتر، دورترست. این کار دل است، کار پیشانی نیست. قصه آنکه گنج­نامه‌ای یافت که بر فلان دروازه بیرون روی. قبه‌ای است پشت بدان قبه کنی و روی به قبله کنی و تیر بیندازی هر جا تیر بیفتد گنجی است. رفت و انداخت چندان که عاجز شد نیافت و این خبر به پادشاه رسید تیراندازان دورانداز انداختند البته اثری ظاهر نشد، چون به حضرت رجوع کرد الهامش داد که نفرمودیم که کمان را بکش. آمد تیر به کمان نهاد همان جا پیش او افتاد چون عنایت در رسید خطوتان و قدوصل.» (1/75)

ساختار داستان

طرح این داستان با شخصیت‌های فقیر و پادشاه و تیراندازان و هاتف غیب با موضوع تلاش برای یافتن گنج، در مکان بیرون شهر آغاز می‌شود. حوادث داستان با زاویة دید سوم شخص و گفتگوی مستقیم نشان داده می‌شود. اوج داستان زمانی است که جای واقعی گنج به فقیر الهام می‌شود و داستان در اوج خود بدون دادن توضیحی به پایان می‌رسد.

درون­مایه

درون­مایة اصلی داستان گنج­نامه با توجه به مقالات شمس و مثنوی با محوریت کرامت انسان چنین است که هر کس در خود گنجی نهانی دارد که با زدودن حجاب دل به حقیقت آن دست می‌یابد. درون مایه‌های فرعی گنج­نامه در مقالات و مثنوی از این قرار است.

الف) درون مایه‌های فرعی گنج مایه در مقالات:

1. گنج ظاهری فقر را می‌زداید، اما گنج واقعی حقیقتی است که با تلاش عبد و اطاعت محض حاصل می‌آید.

2. تعلّقات، حجابی است که گسستن آن قدم اول است و اخلاص و رسیدن به دوست قدم دوم.

3. رسیدن به هدف مهم، تلاش بسیار، پافشاری و استقامت می‌طلبد چندان که نومید به مقصد نمی‌رسند.

4. راز یک حقیقت پنهان با علم و قدرت ظاهری کشف نخواهد شد. صفای دل می‌خواهد و ارتباط روحانی

ب) درون‌مایه‌های فرعی حکایت در مثنوی:

1. سالک در سلوک عرفانی خویش راز هاتف غیب را آشکار نمی‌کند.

2. دعا کردن با معرفت، جدّی بودن در دعا و سماجت در آن و نومید نشدن رمز موفقیت دعا کننده است.

3. اگر حجاب‌ها و تعلقات نفسانی نباشد آدمی بصیرت می‌یابد و آن‌گاه حقیقت اشیا بر او منکشف می‌شود.

4. خداوند کریم حافظ کل موجودات است تا ارادة او نباشد هیچ فعلی به سرانجام خود نمی‌رسد.

5. عارفی که در اندیشۀ وصول است مرتبۀ نظر و عمل را بی‌توجه به فزون‌خواهی علم ظاهری طی می‌کند.

6. کار را باید به اهلش سپرد تا به مقصد برسد. یافتن آن گنج از علم و قدرت ظاهری شاه ساخته نبود.

7. توبه با معرفت زنگار محب را از دل می‌زداید آن گاه اسرار غیب الهی در آن جای می‌گیرد.

8. زدودن حجاب قدم اول است و وصول و یافتن حقیقت قدم دوم.

نگاهی به گنج‌نامه مثنوی

فرم حکایت گنج‌نامه مقالات شمس محاوره ایست با اینکه مولوی از تمام ساختار و محتوای حکایت شمس بهره می‌گیرد، از این مقدار پا فراتر می‌گذارد. برای محقَّق کردن اندیشة عرفانی خویش ریخت و ساختار داستانش را تغییر می‌دهد تا نسبت به دیگر الگوهای داستان‌های کهن، سامانی تازه‌تر ایجاد کند. با وجود این مضمون و هدف داستان مولوی همان است که شمس نقل کرده است. ذهن خلاق مولوی فقیر روزی­طلب عهد داوود پیامبر را با فقیر حکایت شمس متناسب و یکسان می‌بیند. از این­رو، وی با الهام از آن شخصیت، فضایی تازه و بستری مناسب برای داستانش ایجاد می‌کند و این‌گونه آغاز می‌کند:

شخصیت فقیر داستان مثنوی شاید همان فقیر حکایت مقالات باشد یا تمثیلی از فقیر عهد داود پیامبر. هر چه هست از فقر و تنگدستی به زاری و تضرع افتاده است. جهد و تلاش را برای کسب معاش کافی نمی‌داند. در پی راهی است که راحت‌تر به مطلوب برسد، پیداست قهرمان داستان ما آگاه است و با یک معرفت اولیه وارد ماجرای بزرگ می‌شود و با یافتن راه درست ارتباط با خدا، چنین سخن می‌گوید:

شخص فقیر با اصرار بیش از حد پس از مدت زمان طولانی گاهی ناامید و گاهی امیدوار، بالاخره به جایی می‌رسد که اکنون چون نیازمندی مطلق دست حاجت به سوی غنی مطلق برمی‌دارد:

از این به بعد حالات عرفانی صوفی جوان قصّه بالا می‌گیرد تا آنکه کارش به مکاشفه می‌انجامد:

با این بصیرت دست در دست هاتف غیب که خضر راهدان اوست می‌نهد. هاتف چگونگی به دست آوردن رقعه (نقشه گنج) را که در میان اوراق دکان ورّاقان است به او می‌گوید. پس از آن فقیر در طلب رقعه حرکت می‌کند. در تزاحم اوراق و انبوهی جمعیت و اغیار او مأموریت می­یابد چون دزدی رقعه را برباید و خلوتی گزیند. وی می­داند این رازی است سر به مهر که افشای آن سزاوار آن نیست. گفتگوی ظاهری قهرمان داستان با هاتف قطع می‌شود. وی پس از سیر انفسی امیدوارانه حرکت می‌کند و برای اجرای مأموریت در دکان ورّاقان قرار می‌گیرد. فضا و موقعیت داستان تغییر می‌کند و سالک قهرمان سعی می‌کند مطابق برنامه‌ای که گرفته بود مو به مو به دستورات عمل کند. با کمال شگفتی دست خط گنج­نامه را در میان کاغذ پاره‌ها و اوراق بی‌ارزش می‌یابد و به فکر می‌رود:

برای لحظاتی راوی از داستان خارج می‌شود و هنگامی که باز می‌گردد نشانی دقیق گنج نوشته شده در رقعه را عرضه می‌کند:

فقیر با هیجان و شتاب تیر و کمان و ابزار حفاری را به دست گرفت و به نشانی داده شده رفت. روند روایت نیز همزمان با هیجان داستان لحظاتی تند می‌گردد و خواننده احساس می‌کند داستان دارد به اوج خود نزدیک می‌شود. فقیر مطابق دستور تیر را پرتاب می‌کند و از اینکه به زودی به گنج خواهد رسید، خوشحال و امیدوار زمین را می‌کند اما موفق نمی‌شود:

پرتاب تیر و کندن را بارها ادامه می‌دهد اما نتیجه نمی‌گیرد رفته رفته شتاب و هیجان او فروکش می‌کند. گرهی در کارش افتاد گویی پیام سروش غیب را به درستی درنیافت. هدف در پیش چشم عقل او گم شد و تکرار بی حاصل می‌کرد بدین صورت سکوت خلوتش شکسته می‌شود:

راز نهفته نزد شاه آشکار شد. شاهان هم که به زر و زیور و گنج عشق می‌ورزند. فقیر در پیشگاه شاه می‌ایستد. برای اینکه گرفتار عذاب و عقاب شاه نگردد پیشدستی می‌کند و خود رقعه را به او می‌سپارد:

آیا این طعمه با علم و قدرت زیاد شاه به دست می‌آید؟ پس از سختی رکود آهنگ روایت تندتر می‌شود شاه هم پس از شش ماه تلاش طبیعی با تمام قوای مادی نتیجه نگرفت گویی عقل و اندیشه شاه سرّ این رقعه را در نیافت، شمس نیز اشارت می­کند: «این کار دل است، کار پیشانی نیست.» به نظر می‌رسد چیزی شاه را وادار می‌کند تا رقعه را به فقیر بدهد در اینجا می‌توان پرسید: آن چه بودست که شاه در فقیر دید و در خود ندید؟!

شاه و گدا در نخستین مرحلة جهد و تلاش خویش شکست خوردند و سرافکنده شدند فقیر که از زحمت بی‌حاصل شاه تجربه می‌اندوزد خود را سرزنش می‌کند:

با توبه و انابۀ فقیر موقعیت پیچیده‌ای که پیش آمده آرام آرام مرتفع می‌گردد و فزون خواهی ناشی از تمایلات بشری فروکش می‌کند:

بار دیگر فقیر از خلق جدا می‌شود و از خدا یاری می‌خواهد او را یارش‌اش کند که به تعبیر عرفا به کلی ترک تعلّقات می‌کند. دوباره هاتف غیب به سراغش می‌آید. فقیر هیچ نمی‌گوید و با اطاعت محض از فرمان الهی برای وصول به حقیقت گنج سعی می‌کند به دستور داده شده دقت عمل بکند. گنج معرفت و حقیقت یک قدم بیرون از خود او بود و او نمی‌دانست و بیراهه می‌رفت. کلید حل معمای گنج­نامۀ شمس و مولوی که توسط شخصیت محوری داستان (فقیر) و با کمک عوامل و ابزارهای نمادین و سمبلیک پیدا شد، همان است که شمس در انتهای حکایت خویش می‌آورد که: «خلوتان و قد وصل» و مولوی می‌گوید:

حرکت و کنش­های حوادث قصۀ گنج­نامه در نگاه مولوی به صورت ذیل است: